Śladami warmińskich i mazurskich legend

Łyna, tak znana olsztynianom, jest lewym dopływem Pregoły. Jej długość to prawie 270 km. Płynie przez Pojezierze Olsztyńskie i Nizinę Sępopolską. Z jej powstaniem związanych jest kilka historii. Jedna z nich mówi o tym, że źródła Łyny powstały z łez żony wodza Prusów, Dobrzyny, który miał na imię Ałna. Podczas jednego z polowań, kiedy stał w gęstym lesie i szykował się do zabicia dzika, który pędził prosto na niego, wiedźma ugodziła go zatrutą strzałą.

Przyjaciele, którzy razem z nim polowali, znaleźli go konającego pod świerkiem i zawieźli do domu. Ałna wkrótce umarł, żałowany i opłakiwany przez wszystkich, bo bardzo go kochali. Jego żona tak rozpaczała, że z jej łez powstało źródełko. Z tego zaś wzięła się początkowo rzeka Ałna, którą lud przezwał Łanią, a potem zaczęto mówić Łyna.

To sławne sanktuarium maryjne. Leży na północnym krańcu Polski, w odległości około 70 kilometrów na północny wschód od Olsztyna i 6 kilometrów na wschód od Reszla. Początki tego sanktuarium sięgają XIV w. i znamy je tylko z opowiadań ludowych przekazywanych ustnie. Pewnego dnia pasterz spoczywający w cieniu lipy zauważył na drodze utrudzonego wędrowca. Ten zmęczony drogą podszedł do lipy i całował jej korę. Później wspiął się na drzewo, umieścił wśród konarów figurkę Matki Bożej i zemdlał. Pasterz ocucił go i zapytał, dlaczego to zrobił. Ten opowiedział mu, że jest pokutującym zbrodniarzem. Kiedyś w gniewie zabił człowieka. Potem płakał dzień i noc i przepraszał za grzech. Przyznał się do winy i skazano go na śmierć. Kiedy czekał na wyrok, w więzieniu zapanowała jasność. Ukazała się mu Matka Boża, podała kawałek drzewa, nóż i kazała wyrzeźbić Jej figurkę. Poleciła, by nazajutrz pokazać figurkę sędziom, a następnie umieścić ją na pierwszej napotkanej lipie. Sędziowie zwolnili więźnia, a on szedł później trzy dni bez jedzenia, aż zobaczył lipę.

Razem oddali hołd Matce Bożej. Kiedy się modlili, niedaleko przejeżdżał powóz z młodym człowiekiem, który stracił wzrok. Kiedy podszedł do jaśniejącego drzewa, odzyskał widzenie. Później miejsce to było tłumnie odwiedzane przez wiernych, którzy przynosili większe i mniejsze kamienie. Zbudowano z nich najpierw kapliczkę, a później wzniesiono kościół.

Kamień jest przy ul. Kolejowej i ma blisko 30m w obwodzie. Związana jest z nim legenda. Biednemu małżeństwu urodziło się dziecko. Ojciec wracając do domu, jeszcze o tym nie wiedział, a na swojej drodze spotkał diabła. Ten obiecywał pomoc. - Oj masz taką biedę, ja bym ci pomógł i dał forsy, jeśli ty mi dasz, co nowego masz w domu - mówił. Mężczyzna zdziwił się, bo w domu nic nowego od dawna nie miał. Kiedy przekroczył próg, żona powiedziała mu, że urodziła synka. A diabeł czekał już na progu. Wówczas wyszedł do niego i powiedział, że dziecko kiedyś zostanie księdzem. - Dobrze, ale jeżeli przy prymicji zdążę z kamieniem z jeziora i prędzej będę niż on powie "Amen", to forsa i syn będą moje - zapowiedział upiór.

W dniu prymicji, diabeł szybko pędził do jeziora po kamień, ale w drodze powrotnej anioł stróż wytrącił mu go. A kiedy znów go pochwycił, młody ksiądz powiedział "Amen". Wtedy diabeł ze złości cisnął kamieniem, aż do Bisztynka. Kamień podobno spełnia życzenia. Wystarczy go dwukrotnie obejść zaczynając od charakterystycznego pęknięcia, myśląc o swoim życzeniu. Wszystko zgodnie ze wskazówkami zegara. W średniowieczu głaz nazywany był Kamieniem Biskupim i stąd wzięła się nazwa miasteczka - Bischofstein.

W podziemiach olsztyńskiego zamku ukryty jest ponoć skarb, którego strzeże czarne psisko. Dobrzy ludzie, którzy go spotykają wracają z podziemi ze złotem, źli nie wracają już nigdy. Mówi się o biednym pastuszku, który szukał w zamkowych podziemiach zaginionej owieczki, a zamiast niej spotkał psa-strażnika. Wrócił do domu odnalezioną owieczką, ale też z workiem złota. Zazdrosny sąsiad poszedł tą samą drogą, którą opisał mu pastuch, ale nigdy już nie wrócił.

Olsztyński skarb jest podobno fortuną pewnego szlachcica, który uciekł z rodzinnego domu, gdyż szykowano mu życie w klasztorze. Ponieważ nie czuł do tego powołania, ukradł ojcu pieniądze, kosztowności i ruszył w świat w poszukiwaniu swego przeznaczenia. Rodzic wysłał w trop za nim swoich ludzi. Znaleźli go koło Olsztyna, ale nie chciał on wracać po dobroci. Młodzieniec zginął podczas walki. Cały majątek, który miał przy sobie zaszyty w szatach, został razem z nim pochowany na terenie zamku. W podziemiach twierdzy czeka teraz duch, nazywany od skarbu "Mamona", który łapie przybyłych i zamienia ich w skrzaty, które usługują w jego podziemnych komnatach.

Pałac położony jest we wsi Nakomiady, około 10 km na południe od Kętrzyna. Zachowały się zapisy o tragicznych i pięknych miłościach związanych z tym miejscem. Pierwszy z nich głosi, iż bardzo dawno temu do pałacu dotarł ranny oficer. Został przyjęty pod gościnny dach, a szczególną opiekę nad nim sprawowała córka właściciela. Poświęcała cały swój wolny czas, aż zakochała się w nim bez pamięci. Oficer nie odrzucił tego uczucia. W wyniku romansu panna powiła dziecko, ale on wyjechał, przedkładając nad miłość zgiełk wojenny. Panna z żalu i rozpaczy rzuciła się z pałacowego okna na schody.

Od tego czasu widnieje na nich wykute w kamiennym stopniu jej serce.

Pałac ma też grono własnych duchów i zjaw. Od Krzyżaka chodzącego nocą po schodach na poddasze z psem bez głowy innego Krzyżaka, którego oblicze można zobaczyć w studni stojącej przy dębie, przez czarną damę spacerującą nocą po holu wejściowym, aż po czarną karocę zaprzężoną w cztery kare konie bez woźnicy podjeżdżającą w ciemności na podjazd.

Największą atrakcją turystyczną Mrągowa (na zdj.) jest Jezioro Czos. Wiąże się z nim legenda. Na podstawie opowieści Bogdana Kuriaty wiadomo, że dawno temu nad pięknym jeziorem, w drewnianej chacie, mieszkało młode małżeństwo. Czos zajmował się łowieniem ryb i raków, a jego żona Jesiona, gospodarzyła w domu i zagrodzie. Pewnego dnia w sieci Czosa wpadł mały jesiotr, potomek króla ryb. Król ryb, bardzo rozzłoszczony, poprosił, aby Perkun (staropruskie bóstwo) sprowadził burzę na jezioro. A gdy to się stało, wielka fala przewróciła łódź rybaka i wszystkie złowione przez niego ryby odzyskały wolność. Rybak zaś zginął.

Długo czekała Jesiona na powrót męża. Domyśliła się wkrótce, co się stało i tak długo płakała, że Perkunowi żal się zrobiło dziewczyny i po kilku dniach zamienił Jesionę w drzewo. Jezioro natomiast nazywane jest Czosem, od imienia rybaka.

Linia brzegowa jeziora z czasem odsunęła się tak bardzo, że obecnie drzewo rośnie w pewnej odległości od jeziora. Gdy spojrzysz, od razu poznasz zaklętą w nim Jesionę, gdyż kobiece piersi widoczne są nawet dzisiaj. Jesion ten stoi w pobliżu kortów tenisowych przy promenadzie.

W Kurzętniku, nieopodal Nowego Miasta Lubawskiego, na przełomie XIII i XIV wieku biskupi chełmińscy wznieśli zamek. Dzisiaj jest to ruina, ale warto zobaczyć roztaczający się z góry zamkowej przepiękny widok. I przy okazji przypomnieć legendę z nim związaną.

Mówiła ona o trzech braciach: każdy z nich zbudował zamek: w Bratianie, Kurzętniku i Tylicach. Pewnego dnia między braćmi z Kurzętnika i Bratiana doszło do sporu. Poszło o podział majątku rodowego. Bracia przysięgli sobie, że nigdy już nie będą się ze sobą spotykali na tej ziemi za ludzkiego życia.

Na początku pałali do siebie nienawiścią, tak mijały dni, a potem miesiące i lata. Z czasem jakoś zapomnieli o wzajemnej niechęci. Nienawiść między braćmi przeminęła, ale spotkać się "na tej ziemi" nie mogli. Wymyślili więc, że spotkają się pod ziemią. Obaj zaczęli kopać tunel (Jan kopał z Bratiana, a drugi brat z Kurzętnika), porozumiewali się dzięki trzeciemu bratu (z zamku w Tylicach), który odwiedzał obu i przekazywał wieści. Po wielu miesiącach ciężkich prac i wzmacniania tuneli, aby się nie zawaliły, w końcu się spotkali. Mogli się uściskać i wzajemnie przeprosić. Według legendy przejście istnieje do dziś, jednak nikt go jeszcze nie odnalazł.

Całość opracowano na podstawie:

1. Antologia warmińska. Warmia w baśniach, podaniach i legendach, Olsztyn 2011.

2. www.it.mragowo.pl

3. www.ziemialubawska.blogspot.com

4. www.zamki.pl