10 razy naj... Oto przyrodnicze skarby Olsztyna

Są w Olsztynie parki, jeziora i tereny zielone, które olsztynianie dobrze znają i odwiedzają co najmniej przy okazji weekendowych spacerów. Ale są też inne, mniej nieoczywiste zielone miejsca, których większość nie widziała nigdy albo przechodzi koło nich, nie zdając sobie sprawy, jak ciekawa historia z nimi jest związana. Wybraliśmy z nich dziesięć. W ich poszukiwaniu pomagali nam prof. Zbigniew Endler z Katedry Ekologii Stosowanej na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim, Stanisław Dąbrowski, były dyrektor Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Olsztynie, Marian Jurak, prezes Warmińsko-Mazurskiego Oddziału PTTK, oraz Rafał Bętkowski, badacz historii miasta.

Najstarszy jest dąb czerwony w parku podworskim Pozorty

Od XIV w. w Pozortach, czyli na terenie między dzisiejszym osiedlem Mleczna a Nagórkami, istniał dwór Kapituły Warmińskiej. Było to - jakbyśmy to określili, używając współczesnego języka - gospodarstwo rolne, z którego korzystali przedstawiciele olsztyńskiego duchowieństwa. Po wojnie kilkusethektarowy majątek stał się częścią zakładów doświadczalnych ówczesnej Wyższej Szkoły Rolniczej w Olsztynie.

Już w XVIII w. w pobliżu dworu założony został park. Co ciekawe, zakładający go sadzili w nim gatunki drzew, które w tych stronach były rzadkością. Niektóre z nich przetrwały do dziś, są uznane za pomniki przyrody i świadczą o wyjątkowości tego miejsca, które mogłoby być ciekawym parkiem, gdyby zostało odpowiednio odnowione i urządzone.

Jednym z takich ciekawych drzew jest rosnący tutaj dąb czerwony. Jego wyjątkowość polega na tym, że według znanego w Olsztynie naukowca, prof. Zbigniewa Endlera to najstarsze drzewo w Olsztynie. - Ten dąb pochodzi z końca XVIII wieku - mówi profesor. Ale są tu też inne ciekawe okazy, jak płacząca odmiana buku pospolitego czy choina kanadyjska. Pomnikami przyrody są również pozostałości dawnych alei: dębowo-klonowo-lipowej przy ul. Tuwima od Pozort w stronę al. Sikorskiego oraz dębowo-bukowej, która wiedzie w stronę przymajątkowego cmentarza. Spoczywa na nim między innymi radca królewski Karl Patzig z żoną, który pod koniec XIX w. był dzierżawcą Starego Dworu i Pozort. Zwłaszcza tę pierwszą aleję dobrze powinni kojarzyć mieszkańcy, a szczególnie kierowcy, którzy jeszcze dekadę temu, zanim powstała nowa ul. Tuwima, skracali sobie drogę z Nagórek do Brzezin właśnie wąską uliczką wśród drzew dawnej alei. Gdy ul. Tuwima powstała, uliczka straciła na znaczeniu, więc i o alei wiele osób zapomniało. Teraz to, co z niej zostało, można podziwiać już tylko, spacerując po skwerze przy Galerii Warmińskiej.

Dąb w parku w Kortowie

Park w obecnym miasteczku akademickim zaczął powstawać wraz ze stworzonym w Kortowie przed wojną szpitalem psychiatrycznym. W latach 50. XX wieku został zaadaptowany i przebudowany na potrzeby powstającej w Olsztynie Wyższej Szkoły Rolniczej. Część najcenniejszych drzew została uznana za pomniki przyrody i opisana przez kortowskich naukowców.

Jednym z tych okazów jest ponaddwustuletni dąb rosnący w alejce niedaleko pomostu nad Jeziorem Kortowskim. Jak podkreśla prof. Endler, to najgrubsze drzewo w Olsztynie. - Kiedyś moi studenci próbowali objąć jego pień. Potrzeba było trzech-czterech osób. Jego obwód to grubo ponad pięć metrów - wyjaśnia profesor. I dodaje, że drzewo jest w dobrej formie. Wciąż rośnie i owocuje.

Takich ciekawych drzew w kortowskim parku jest więcej. Niektóre dobrze kojarzą kolejne pokolenia studentów olsztyńskiej uczelni i mieszkańców. Wystarczy przypomnieć słynną wierzbę, mocno pochyloną nad samym Jeziorem Kortowskim, tuż przy wejściu na pomost, popularne miejsce spotkań w miasteczku akademickim. - To symbol Kortowa. Studenci zawsze siadali na pniach, studentki w słoneczne dni się tam opalały. Mnóstwo młodych małżeństw robiło sobie sesje zdjęciowe przy tej wierzbie - opowiada prof. Zbigniew Endler.

Niestety, dwa tygodnie temu w czasie burzy złamał się jeden z konarów tego drzewa. O tym, że to wydarzenie nie przeszło bez echa w środowisku kortowskim i wśród dawnych studentów, świadczy to, że krótka wzmianka w "Wyborczej Olsztyn" o złamanym drzewie cieszyła się wyjątkową popularnością wśród internautów. Urzędnicy zapewnili jednak, że złamanie konaru nie oznacza konieczności ścięcia całego drzewa. Wierzba, choć zubożona, będzie stała nadal.

Miłorząb japoński przy ul. 1 Maja

Jego nazwa jest myląca, bo gatunek ten nie występuje naturalnie w Japonii, a jedynie w Chinach. Stanisław Dąbrowski, były dyrektor Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Olsztynie, tłumaczy, że to jeden z najstarszych gatunków drzew - przetrwał prawie 200 mln lat - jakie pojawiły się na Ziemi. - Wykazuje cechy pośrednie pomiędzy drzewami iglastymi a liściastymi - mówi. Jest więc typowym reliktem przeszłości. Osobniki tego gatunku przetrwały tak długo, bo wytworzyły skuteczne mechanizmy obronne, zarówno przed niekorzystnymi warunkami środowiska, wieloma chorobowymi drobnoustrojami przenoszonymi przez owady czy ptaki, jest też odporny na skażenia przemysłowe, a nawet promieniowanie jonizujące. Nic dziwnego, że najstarsze rosnące do dziś miłorzęby mają ponad trzy tysiące lat.

Historia tego wyjątkowego drzewa, traktowanego jako gatunek ozdobny, na dodatek tak długowiecznego, jest dobrze udokumentowana. Wiadomo, kiedy zostało sprowadzone z Azji do Europy, a konkretnie do Holandii (w pierwszej połowie XVIII wieku do ogrodu botanicznego w Utrechcie, gdzie rośnie do dziś jako najstarszy okaz w Europie), a potem do Polski (między rokiem 1723 a 28 do ogrodu przypałacowego w Łańcucie). Wiadomo nawet, kiedy i gdzie w Polsce zostały posadzone kolejne okazy (w 1808 - w Ogrodzie Botanicznym w Krakowie, 1824 - w Ogrodzie Botanicznym w Warszawie, 1827 - w arboretum w Kórniku w PAN oraz w Ogrodzie Dendrologicznym w Przelewicach).

Egzemplarz tak niezwykłego drzewa rośnie także w Olsztynie, niedaleko Teatru im. Jaracza. Jego łacińską nazwę - ginkgo biloba - znają (albo przynajmniej powinni) wszyscy uczniowie uczący się na wyższym poziomie biologii w olsztyńskich ogólniakach. Nauczyciele w różnych szkołach opowiadali im na lekcjach o niezwykłym miłorzębie i jego właściwościach. O tym, w którym dokładnie miejscu rośnie, nie mówili zbyt otwarcie z obawy o zbyt duże zainteresowanie drzewem. Bo trzeba przyznać, że miłorząb japoński, ze względu na bogactwo silnych substancji bioaktywnych, które zawiera, jest wykorzystywany do produkcji różnych substancji leczniczych i kosmetyków.

Przy ul. 1 Maja rośnie w sumie kilka drzew, o których warto wspomnieć. Przed Bankiem Pekao SA można podziwiać ogromny klon pospolity, który jest pomnikiem przyrody, a w pobliżu pomnika Stefana Jaracza dąb kolumnowy o bardzo ciekawej formie.

Jezioro Modrzewiowe w Kortowie

Jego powierzchnia wynosi zaledwie 0,25 hektara. Leży na terenie Kortowa, w pobliżu kościoła św. Franciszka z Asyżu. Na środku jeziorka znajduje się wysepka porośnięta drzewami. Brzegi są strome i otoczone gęstymi krzewami. Celowo w nazwie tej kategorii olsztyńskich zielonych skarbów użyliśmy słowa "akwen", a nie "jezioro". Modrzewiowe jest uznawane za jezioro tylko przez niektóre źródła. Według innych tak naprawdę jeziorem nie jest. Tak twierdzi także prof. Zbigniew Endler. Wyjaśnia, jaka była jego historia: - Zbiorniczek powstał pod koniec XIX w. po wyrobisku gliny, które dawniej znajdowało się w tym miejscu.

Ekolog tłumaczy, że w latach 60 XX w. jeden z naukowców - prof. Niewiadomski - obsadził powstałe oczko wodne modrzewiami. Stąd wzięła się jego obecna nazwa.

Dyskusja o prawdziwej liczbie jezior w Olsztynie ożywa co parę lat i... kończy się niczym. Zwolennicy teorii, że jest ich tylko 11 albo że aż 15, wciąż mają równie mocne argumenty. Problemów z zaliczeniem do jezior nie ma przy okazji największych z nich, jak Ukiel (potocznie zwane Krzywym), Sukiel, Długie, Podkówka, Tyrsko, Redykajny, Skanda, Track, Kortowskie oraz Starodworskie. Nawet malutkie Jezioro Czarne między ul. Bałtycką a plażą miejską uznają wszyscy, choć wielkością bardziej przypomina staw. Problemy zaczynają się przy ustaleniu, czym jest niewielkie jezioro Żbik (ten prawdziwy Żbik, niedaleko j. Tyrsko, błędnie zwanego Żbikiem), Mummel w parku Jakubowo czy Pereszkowo przy cmentarzu komunalnym.

Aleja na cmentarzu św. Jakuba

Trzeba na początek dodać, że to "prawdopodobnie najstarsza aleja w Olsztynie". Nekropolię św. Jakuba, jedną z dwóch najstarszych istniejących do dziś w mieście, założono w 1870 r. Wtedy główna aleja drzew, biegnąca przez środek cmentarza, już istniała. Prawdopodobnie miała swój początek, gdy po obu stronach szpaleru rozciągły się jeszcze ogrody olsztyńskich mieszczan, zwane ogrodami na Soi (niem. Soya-Garten). Badacz historii Olsztyna Rafał Bętkowski, autor wielu popularnych książek i publikacji, wyjaśnia, że jeszcze do początku XIX w. domy w Olsztynie sprzedawane były razem z przynależnymi im działkami rolnymi. Niektóre znajdowały się właśnie na obszarze dzisiejszego cmentarza św. Jakuba. Mieszczanie początkowo uprawiali te ziemie. - Dopiero potem teren wykupiono i powstała tam nekropolia. Wytyczono na jej terenie nowe alejki, ale ta główna, najstarsza, pozostała i wciąż można ją podziwiać - mówi historyk.

Tu zdania są podzielone. Albo jest to ul. Kruka, dawniej Dąbrowszczaków. 

Albo ul. Reymonta

Fot. Przemysław Skrzydło / Agencja Gazeta

Ulic, które zachowały dawny, alejowy charakter, jest w Olsztynie jak na lekarstwo. Właściwie tylko ul. Reymonta ocalała niemal w nienaruszonym stanie. Szpaler drzew tworzy tutaj jedyny w swoim rodzaju zadrzewiony tunel w Olsztynie. Nieźle trzymają się aleje przy ul. Kopernika, nieco gorzej przy ul. Mickiewicza. Trudne chwile przeżywa za to aleja przy ul. Partyzantów czy szpaler kasztanowców przy ul. Limanowskiego.

Na tej liście nie wymieniliśmy drzewnej alei przy ul. Dąbrowszczaków. A to ona, według Zbigniewa Endlera, jest najładniejszą z olsztyńskich alei. Swój urok zawdzięcza głównie pięknym lipom. Profesor uważa też, że wiele uroku tej okolicy nadaje skwer przy I Liceum Ogólnokształcącym, u zbiegu ulic Dąbrowszczaków i Mickiewicza. Na szczególną uwagę zasługuje rosnący tam buk, zasadzony najprawdopodobniej wkrótce po zbudowaniu gmachu szkoły, czyli pod koniec XIX w. - To wyjątkowo piękny okaz. Uważam, że powinien otrzymać status pomnika przyrody - podkreśla prof. Endler.

Dziś nowych ulicznych alei w Olsztynie już się niestety nie zakłada. Na szczęście pojawiła się nadzieja na odtworzenie lub uzupełnienie przetrzebionych w ostatnich latach dawnych alei. Najlepszy przykład to sadzenie drzew w miejscach po wyciętych okazach, rosnących kiedyś przy ul. Kopernika, Kościuszki czy Kajki, a także przy Dąbrowszczaków.

Wzniesienie w rejonie Kolonii Mazurskiej

Miejsce to wznosi się na wysokość 152 m n.p.m., co plasuje je na pierwszym miejscu, jeżeli chodzi o najwyżej wzniesione naturalne miejsce w Olsztynie. Ale zdania w związku z tą kategorią są podzielone. Jak przekonuje Marian Jurak, prezes Warmińsko-Mazurskiego Oddziału PTTK, niemal na taką samą wysokość wznosi się górka w rejonie pętli autobusowej na Nagórkach, a to by oznaczało, że w tej kategorii mamy remis. Takich problemów by nie było, gdybyśmy musieli podać najwyższą konstrukcję w Olsztynie i najwyższy budynek w mieście. Ta pierwsza to oczywiście wznoszący się na 365 metrów maszt radiowo-telewizyjny na Pieczewie, który na dodatek jest najwyższą konstrukcją w Polsce. Ten drugi to licząca 82,5 metra wieża kościoła Serca Pana Jezusa przy ul. Mickiewicza.

Górka Kortowska

Nazwę "Górka Kortowska" zna każdy mieszkaniec Olsztyna (bo każdy był kiedyś młody i na górkę chodził, jeśli nie na narty lub sanki, to na pewno na koncerty). Dla wielu z nich, a także dla obecnych studentów Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, to już jednak tylko miejsce, w którym odbywa się Kortowiada, czyli coroczne olsztyńskie juwenalia. Tymczasem jej historia jest bardzo ciekawa, choć są w niej pewne znaki zapytania. Inicjatorem usypania górki był prawdopodobnie Franciszek Sroczyk, wieloletni kierownik studium wychowania fizycznego i sportu w Kortowie, a zarazem trener sekcji narciarskiej. To jego grupa młodych narciarzy zbudowała w 1954 r. na górce niewielką skocznię narciarską. Od nazwiska opiekuna miejsce to było w następnych latach nazywane górką Sroczyka.

Fot. Robert Robaszewski / Agencja Gazeta

Skocznia przetrwała tylko kilka lat i prawdopodobnie jeszcze w latach 50. XX wieku została rozebrana. Kochający narciarstwo Sroczyk nie przeszedł nad tym do porządku dziennego. Za jego sprawą w tym samym miejscu w Kortowie powstał pierwszy na Warmii i Mazurach wyciąg narciarski, tzw. wyrwirączka. Cieszył się tak dużą popularnością, że Sroczyk wpadł na pomysł podniesienia wyniesienia, by dzięki temu przedłużyć wyciąg. Załatwił, aby przewożono tam ziemię z budowanego w pobliżu stadionu. Atrakcja przestała funkcjonować dopiero na przełomie lat 80. i 90. W ostatnich latach władze uczelni znów zaczęły się zastanawiać nad reaktywacją wyciągu narciarskiego. Na razie bezskutecznie.

Okolice elektrowni na Łynie

Teren jest położony na wysokości 88 m n.p.m., a więc niemal o połowę niższej niż najwyższy punkt w Olsztynie. Znajduje się tam hydroelektrownia wzniesiona w 1907 roku w miejscu, gdzie przy północnej granicy miasta - między Olsztynem a gminą Dywity - Łyna łączy się z rzeką Wadąg. Elektrownia produkowała prąd dla Olsztyna, w tym zasilała uruchomione także w 1907 roku dawne olsztyńskie tramwaje. W 1945 roku uniknęła zniszczenia, choć przez krótki czas w jednym z budynków mieszkali radzieccy żołnierze. Po remoncie w grudniu 1945 roku ponownie rozpoczęto w niej produkcję energii elektrycznej. Jeszcze w latach 50. ubiegłego stulecia w elektrowni był zatrudniony przedwojenny pracownik zakładu Johann Neuman.

Od Choinki po Fajferek

Gdy nieco wyżej pisaliśmy o najmniejszym akwenie w Olsztynie i dyskusji o tym, ile tak naprawdę jest jezior w mieście, nie wyczerpaliśmy tematu. Listę jezior istniejących do dzisiaj warto uzupełnić o te, których już nie ma. Trzeba by tu wymienić jezioro Choinka (było tam, gdzie niszczejący dziś stadion leśny), Płociduga w okolicach dzisiejszych Brzezin czy Fajferek, bardzo popularne jezioro, niedaleko obecnego targowiska przy ul. Grunwaldzkiej, które zostało osuszone pod koniec XIX wieku, choć niecałe 40 lat wcześniej istniało tam urządzone miejskie kąpielisko.

Ale prof. Zbigniew Endler jest zdania, że na tej liście nie może zabraknąć innego wyjątkowego jeziora, a właściwie miejsca, gdzie przed laty jezioro istniało. Znajduje się w pobliżu lotniska na Dajtkach (na zdjęciu poniżej). - Dawniej było tu jezioro, a dziś to cudowne miejsce, zarośnięte turzycami. Patrząc na ten teren, można sobie łatwo uzmysłowić, co się dzieje z jeziorami wraz z upływem lat, tysięcy lat - mówi profesor.

ROBERT ROBASZEWSKI

I wyjaśnia, że akwen, który się tam znajdował, był odnogą Jeziora Kortowskiego. Połączenie zostało zerwane nasypem linii kolejowej, która została w pobliżu zbudowana w XIX w.