Z archiwów powojennego Olsztyna. Unikalne informacje

To, że Olsztyn był traktowany po wojnie jako 'zagłębie' wyposażenia mieszkań, przedmiotów użytkowych, narzędzi nie jest tajemnicą. Uciekająca ludność zdążyła zabrać najczęściej podręczny bagaż, nieco dobytku.

Pierwsi do grabienia przystąpili radzieccy żołnierze, potem byli to już Polacy. W piśmie Zastępcy Pełnomocnika Rządu RP na Okręg Mazurski z 30 maja 1945 roku do komendanta wojewódzkiego MO czytamy: 'Wobec powtarzających się przypadków wywożenia z Olsztyna różnych rzeczy, nie wyłączając mebli proszę o postawienie na drogach wylotowych stałych posterunków MO, regulujących ruch i mających na celu sprawdzenia wywożonych rzeczy (...)'.

Podobnie rzecz miała się choćby z kolekcja na zamku. Została ona niemal doszczętnie rozgrabiona i zniszczona. Szaber był niemal oficjalny, a jak dalej zobaczymy dalej, działania takie prowadzili m.in. wojskowi.

Jeśli ktoś potrzebował mieszkania, to dobrym sposobem na jego zdobycie było znalezienie lokum z dawnym lokatorem. Oto fragment podania do prezydenta miasta od jednego z przyjezdnych z czerwca 1945 roku: 'W załączeniu przedkładam order (nakaz) nr 411 Dyrekcji PKP w Olsztynie na zajęcie mieszkania przy ul Mozarta 7 (...) zajętego przez szwabkę Collien Annę (Niemkę), z prośbą o przydział tego mieszkania: 1 Pokój i 1 Kuchnia wraz z rzeczami i pościelą (...) Proszę o eksmisję wspomnianej i przychylne załatwienie mojej prośby'.Autor podania zaznaczył przy tym, że był więźniem obozu koncentracyjnego w Dachau, a po powrocie do Warszawy zastał spalone mieszkanie i dowiedział się, że jego żona oraz syn zostali zabici.

Urząd dla Spraw Niemieckich rozpatrzył podanie pozytywnie: '...poleca Collien Annie (...) ustąpić lokalu dotychczas zajmowanego w przeciągu 1/2 godziny, z prawem zabrania najniezbędniejszych przedmiotów do osobistego użytku oraz żywności. Całkowite urządzenie mieszkania musi pozostać w stanie nieuszkodzonym'.

Niektórzy mieli jednak za złe urzędom, że wskazanie mieszkania dawało pierwszeństwo. Narzekano, że stawia to w gorszej sytuacji np przodowników pracy, którzy na szukanie pustostanów, czy mieszkań zajętych przez Niemców nie mają czasu.

Konflikty lokalowe przybierały czasami drastyczne formy. Mówi o tym m.in. pismo Pełnomocnika Rządu RPO na Okręg Mazurski Jakuba Prawina do komendanta Garnizonu Olsztyna (październik 1945). 'Dyrektor Związku Rewizyjnego Spółdzielni ob. Pietrzak-Pawłowski otrzymał prawomocny przydział Komisji Mieszkaniowej na dom przy ul . Kamiennej nr 9 i przystąpił do remontu. W dniu 8 października r.b. zjawił się pewien ppor. Wojska Polskiego z kilkoma żołnierzami i willę bezprawnie zajął na mieszkanie nie reagując na przedłożone mu orzeczenie Komisji Mieszkaniowej. Przy usuwaniu przemocą domowników jeden z zatrudnionych w mieszkaniu rzemieślników został uderzony w twarz (...)'

Podobnie rzecz miała się z domkami przy ul. Kościuszki przeznaczonych dla funkcjonariuszy sądowych ' W dniu 9 bm oba domki zostaly siłą i bezprawnie zajęte przez oficerów 50 p.p., przy czym jeden z nich. kpt Krasiłow używał obraźliwych słów w stosunku do wiceprezydenta miasta [Marian] Kamińskiego i groził użyciem broni 9 (...)'

Okazuje się, że nawet milicjanci mieli problemy z przejęciem mieszkań, bo przed przydzielonymi MO obiektami na Dworcowej 5 i 6 (dzisiaj Partyzantów) wystawione zostały posterunki wojskowe , a w tym czasie trwało grabienie - rozbiórka pieców, wyjmowanie okien. Podobnie było w innych lokalizacjach

'Samowolnego zajmowania kwater przez wojskowych bez porozumienia się z kompetentnymi organami cywilnymi tolerować nie będę' napisał na koniec Jakub Prawin.

Olsztyn został przez Rosjan w dużej części zniszczony i nie miało to związku z prowadzonymi tutaj walkami. Ci, którzy przyjechali do miasta po wojnie wspominają nie tylko o spalonym Starym Mieście ale także charakterystycznym zjawisku wypalania narożników ulic. Tak było m.in przy dzisiejszym Placu Janna Pawła II. skrzyżowaniu ul. Kruka i Mickiewicza, a także na Zatorzu np. na Wojska Polskiego, czy przy Limanowskiego.

W sprawozdaniu z działalności Starostwa Grodzkiego za okres IV-XII 1945 czytamy: 'Rozpoczynając pracę zastaliśmy miasto w 35 do 40 proc. zniszczone, cały szereg ulic zawalonych gruzem, brak wody, światła i kanalizacji, miasto wyludnione, słowem okropne warunki sanitarne i brak ludzi do pracy, ażeby te bolączki usunąć (...)'

Uruchomienie sieci tramwajowej było jednym z priorytetów powojennej administracji. Jednak ze sprawozdania Komendy MO wynika, że podobnie jak dzisiaj, tak i wówczas nie wszyscy radzili sobie z transportem szynowym. ' W dn. 2 września 1946 r. o godz. 14.30 tramwaj, jadący od dworca na rogu ulic Partyzantów i Stalina (obecnie Kruka) uderzył w furmankę jadącą w tym samym kierunku. Ofiar żadnych nie było. winę w wypadku ponosi furman, gdyż pomimo sygnałów nie zjechał z linii tramwajowej (...)'.

Oto inny przypadek z tego sprawozdania: '' ' W dn 11 września 1946 r. o godz. 22.10 miał miejsce wypadek na placu WOlności. Tramwaj zderzył się z dorożką. (...) Koń lekko skaleczony, dorożka częściowo rozbita'

Były też wypadki lotnicze i samochodowe. 11 września 1946 roku w okolicach dzisiejszej al. Piłsudskiego spadł  radziecki samolot. Ranny pilot został odwieziony do szpitala.

Jest też mowa o zderzeniu samochodów. Miało to miejsce 17 września 1946 roku o godz 15.30 przy zbiegu ulic 22 stycznia i Pieniężnego. Ofiar nie było. Gorzej zakończył się wypadek z udziałem ciężarówki, który miał miejsce tego samego dnia. Pojazd wjechał na chodnik nieopodal Kościoła Garnizonowego. Dwóch żołnierzy oraz pomocnik szofera w stanie ciężkim zostali przewiezieni do szpitala. Ciężarówka należała od Ministerstwa Rolnictwa.

Powojenny czas wymagała nadzwyczajnych działań. Wiele osób wymagało leczenia, było zaniedbanych, wszy i inne pasożyty były czymś powszechnym. W jednym ze sprawozdań Wydziału Zdrowia Zarządu Miejskiego za okres od czerwca do sierpnia 1945 czytamy na temat stanu zdrowia i poczynionych w tym zakresie działań. 'Odwszawianie przeprowadzono w 30 miejscach i w komorze dezynfekcyjnej. Przejrzano ok 600 osób na zawszenie w czasie kontroli dezynfekcyjnych. Stwierdzono u 250 osób zawszenie, które to osoby odwszono i wykąpano w ośrodku zdrowia. Stwierdzono 186 przypadków świerzbu. Chorym udzielono w ośrodku zdrowia zabiegów bezpłatnych'.

Poza tym prowadzono szczepienia przeciwko durowi brzusznemu i czerwonce. Narzekano na brak środków dezynfekcyjnych, czy problemy spowodowane brakami w zatrudnieniu służb sanitarnych.

Na problemy związane z rozwojem miasta, brakiem kadry i słabością ekonomiczną zwracano uwagę zaraz po wojnie.

W protokole z pierwszego zebrania Tymczasowego Zarządu Miejskiego w Olsztynie (wrzesień 1945) czytamy: 'szybko postępujący naprzód rozwój miasta przybiera niepożądany kierunek, nadający Olsztynowi charakter ośrodka garnizownowo-urzędniczego, bez przemysłu i dużego handlu, a więc bez dochodów. Z tej racji już rząd III Rzeszy musiał dokładać do miasta duże sumy. chodzi o to by nie dopuścić do powtórzenia tej sytuacji'.

Ciekawostką jest wystąpienie Tadeusza Pałuckiego, prezydenta Olsztyna na temat sytuacji w mieście z 1947 roku. Narzekał on na braki ludzi do pracy, gdyż ci kierowali się głównie na Śląsk. ' Nasze województwo było terenem zapomnianym' - czytamy w wystąpieniu.

Źle wyglądało także porównanie z Poznaniem: ' Nie można pominąć tego milczeniem, że jednak wciąż odczuwa się brak ludzi do pracy. Teraz w zeszłym tygodniu w ramach szkoleniowych zorganizowaliśmy wycieczkę do Poznania wszystkich urzędników i kierowników, celem obejrzenia gospodarki miasta (...). W rozmowie z prezydentem Sroką rzuciło mi się w oczy to, co da się powiedzieć w 2 zdaniach. Prezydent miasta Poznania ma ludzi , którzy pracują i słuchają go. Przypuśćmy, ze wydam w Olsztynei polecenie, ze każdy dom ma za ma mieć wywieszoną flagę. Nikt mnie nie usłucha. tymczasem, gdy prezydent miast Poznania wyda to polecenie w Poznaniu z pewnością będzie wykonane. W Poznaniu jest posłuch. My mamy ludzi z Kresów, dla których pojęcie respektowania zarządzeń jest trudne.

Pałucki skarżył się: ' Brak nam ludzi do pracy, ci którzy pracują, to wydaje im się że robią Zarządowi łaskę. Doszkalać się nie chcą, a na pracy im nie zależy. Np. zwracam uwagę maszynistce, a ona prosi o zwolnienie [mówi, ze ] Uszy mnie bolą od stukania na maszynie'

Towarem strategicznym była wódka, ale także papierowy oraz odzież. Książka dostarcza kilka 'smaczków' w tym zakresie

 Zaczynamy od prośby wiceprezydenta Olsztyna Jana Trzópka do Monopolu Spirytusowego w Olsztynie z grudnia 1945 roku: Uprzemie proszę o przydzielenie dla 22 pracowników Starostwa Grodzkiego po 1 litrze wódki z okazji zbliżających się świat Bożego Narodzenia. nadmienia, że pracownicy Starostwa Grodzkiego nie otrzymują żadnych przydziałów i znajdują się w ciężkim położeniu materialnym'

W innym miejscu znajdziemy rozdzielnik, w którym przeczytamy, że wojewoda warmińsko-mazurski otrzymuje w 1946  przydział 100 litrów wódki.

A oto notatka Władysława Wolskiego, podsekretarza stanu do Ministerstwa Skarbu ' Proszę o przyznanie stałych przydziałów wyrobów tytoniowych dla wojewodów, wicewojewodów i dyrektorów departamentów w Ministerstwie Ziem Odzyskanych. Wyżej wymienieni przedstawiciele władz przy przyjmowaniu interesantów dość często znajdują się w sytuacji, ze zmuszeni są częstować papierosami osobę załatwiającą sprawę urzędową. Nie mogą przecież ze względu na swoje stanowisko korzystać jednostronnie z uprzejmości gościa'.

Podobne prośby dotyczyły odzieży dla urzędników, ale także opału na zimę.

Na koniec dramatyczna  prośba Witolda Zielińskiego, II wiceprezydenta Olsztyna z 1948 roku 'Uprzejmie proszę Wysokie Prezydium o przyznanie mi jednorazowej zapomogi na zakupienie ubrania i bielizny, której nie jestem w stanie nabyć z mego skromnego uposażenia'. Zapomoga została przyznana.

Początkowo były pomysły oznaczenia Niemców, którzy pozostali w mieście. 'Wszyscy mieszkańcy Olsztyna narodowości niemieckiej od lat 10-ciu są zobowiązani nosić biale opaski na lewej ręce, z wielką literą 'N' o barwie czarnej. - brzmiało, niezrealizowane potem zarządzenie prezydenta miasta z kwietnia 1945 roku. Wyznaczono też godzinę policyjną dla Niemców. Był też projekt stworzenia swoistego getta na obszarze dzisiejszego os. Mazurskiego. Planowano tam osadzić ok. 3,5 tys. ludzi.

Ostateczni liczba Niemców spadała tak szybko, że nie wprowadzono tych środków w życie.

Niemców traktowano jak siłę roboczą, zmuszano do prac na rzecz miasta. Niemcy budzili też w niektórych lęk. Oto prośba do urzędu bezpieczeństwa pracowników Urzędu do Spraw Niemieckich w Olsztynie. 'Zarząd miejski m. Olsztyna prosi uprzejmie o wydanie zezwoleń na posiadanie broni palnej dla naszych pracowników(...). pracownicy ci stykają się codziennie z elementem niemieckim, który jak wiadomo, jest wrogo nastawiony w stosunku od obywateli polskich.' Pracownicy zwracali uwagę, że broń pozwoli im zyskać lepszy posłuch u Niemców, których wyznaczają do pracy.

W innym dokumencie czytamy za to o próbach rabowania Niemców opuszczających Olsztyn. Oto fragment meldunku z 1945 roku 'Podczas pełnienie czynność służbowych musiałem niejednokrotnie interweniować osobiście i nie dopuszczać do do rabunku, jakiego chcieli się dopuścić na Niemcach różne osoby cywilne i inne' (org. pisownia)