Z ekspertem o dworcu. Zobacz, co kryje jego opinia

Tomasz Kurs: Nie wydał pan jednoznacznego werdyktu, ale opinia mówi, że dworzec nie jest byle jakim barakiem...
Jan Salm: - Opinia nie jest jednoznaczna, bo taki jest też sam obiekt - ze względu na swą specyfikę funkcjonalną i rozwiązania architektoniczne. Inną rangę ma strefa wejść od strony miasta - kiedyś też poczekalnia, a zdecydowanie uboższą inne segmenty, np pomieszczenia na antresoli i dla personelu. Bardzo skromne są elewacje peronowe. Pewnie był to świadomy wybór projektanta - dworce mają być głównie oglądane od miasta, mają od tej strony najwspanialej, najbardziej monumentalnie ukształtowane fasady. To, że mimo zaniedbań, jego jakość architektoniczna przetrwała pokazuje, że termin "barak" jest tu zupełnie nie na miejscu. Mimo swoich mankamentów jest to wciąż obiekt architektonicznie niebanalny i ważny dla przestrzeni miejskiej Olsztyna.
Skąd brak zrozumienia dla architektury sprzed 40 lat?
Brak zrozumienia bierze się zapewne z kilku przyczyn. Istotny jest niewątpliwie nasz system edukacji, w którym mało miejsca poświęca się sprawom architektury i wyrabianiu wrażliwości na zjawiska w otaczającej przestrzeni. Pewnie jest to też kwestia stereotypów - to dla wielu architektura "źle urodzona", pochodząca ze "złych czasów". To przecież modernizm, który nigdy nie był w powszechnej opinii przyjazny (bo często rzeczywiście nie był) i zrozumiały. Do tego źle się starzeje, jeśli o niego się nie dba.
Przy tzw. przedwojennych obiektach konserwatorzy zwykle nie mają wątpliwości i wpisują nawet przeciętne, sztampowe realizacje. W przypadku modernizmu żądają cech wybitnych. Dziwi to pana?
Tu zaoponuję - konserwatorzy przy wpisach kierują się naukowymi i racjonalnymi przesłankami. To może znowu trochę sprawa stereotypów i przyzwyczajeń. Łatwiej uznać za zabytek stacyjkę z XIX wieku, do tego pokrytą historyzującym detalem, niż dość anonimową halę, w której nie odczuwamy budzącej ciekawość i respekt dawności. Do tego taki stary dworzec zdaje się być budowlą bardzo indywidualną, a modernizm to często typizacja, programowa powtarzalność i stosowanie uniwersalnych rozwiązań.
Na tle dzisiejszych, często dysponujących dopracowaną technologią realizacji, ostrzej dostrzegamy też słabe cechy i braki tamtej architektury.

TK: Coś szczególnie zaskoczyło podczas oglądania obiektu?
Jan Salm: - Zaskoczyło kompleksowe podejście projektantów do idei dworca i synchronizacja zastosowanych elementów. Właśnie ten skromny, ale przemyślany wystrój i detal skomponowany z całością. A in minus skala wtórnych, często bezwzględnych dla pierwotnej materii zniekształceń dokonanych na oryginalnym projekcie i brak dbałości o tak ważny obiekt.
Sprawa wieżowca pokazuje, że kwestia dotyczy także urbanistyki miasta. Dziś dzięki niemu dworzec jest widoczny z daleka, stanowi zamknięcie widokowe kilku ulic. Chyba szkoda taki element stracić?
Choć jest to może obiekt średni pod względem jakości architektonicznej, to nosi w sobie istotną wartość jako element orientacyjny i dominanta, jest charakterystycznym punktem dla przyjezdnych i olsztynian, sprawia, że miejsce to jest rozpoznawalne. Generalnie w dużych, porządnych miastach budynek dworca stawał się wizytówką - symbolem rozwoju, postępu czy rangi ośrodka. Tak jest do dzisiaj! Abstrahując od problematyki konserwatorskiej jest niedobrze, kiedy się o tym zapomina, wprowadzając supermarket albo galerię handlową, która niekiedy zdominowuje funkcję komunikacyjną zamiast jedynie ją uzupełniać. Mamy na to w Polsce przykłady. Funkcja dworca powinna być wiodąca. Nowy wieżowiec, jeśli powstanie, będzie podkreślał rangę miejsca. Bez niego to miejsce może nam się trochę "rozpłynąć". Gdyby chcieć to skonkretyzować, to w moim odczuciu powinien on korespondować z dworcem, a więc być prostopadłościenną, związaną z nurtem architektury modernistycznej, bryłą. Tak się teraz zresztą projektuje - obserwujemy nawrót do tej stylistyki, czasem dla mnie zbyt chłodnej.
Chyba nie jest pan przeciwnikiem modernizowania takich obiektów, nawet jeśli byłyby zabytkami?
One z racji funkcji i postępu technicznego wręcz muszą być modernizowane. Dużym wyzwaniem jest stworzenie takich zapisów konserwatorskich, które zapewnią ochronę wskazanych, wartościowych elementów budowli i jednocześnie nie zamkną możliwości zmian. Dworzec powstał po to, żeby sprawnie komunikować się ze światem i okolicą. Ta funkcja musi być wiodąca inaczej powstanie hybryda. Modernizacja jak najbardziej, a to narzuca konieczność skonstruowania przemyślanych wytycznych konserwatorskich. W przypadku Olsztyna dworzec ma dwa oblicza - arch. Zygmunt Kłopocki na pewno wybrał takie rozwiązanie świadomie. Jedno jest zdecydowanie bardziej szlachetne, zwrócone w stronę miasta. Od tyłu prostota i utylitarność, nie ma tam wyrazistych elementów i rozwiązań architektonicznych, które np. kojarzyłby się z Olsztynem. Ot, taka standardowa elewacja, która przesuwa się za oknami pociągu. Tam widzę przestrzeń do modernizacji. Najbardziej warto chronić tę reprezentacyjną "skorupę", czyli elewacje od strony miasta, a także dwa wnętrza hal. No i koniecznie zachować wertykalny akcent w postaci wieżowca, bo to ważne dla układu przestrzennego tej części Olsztyna.

Fragmenty opinii Jana Salma, dotyczącej dworca Olsztyn Główny

Z dworca najstarszego (pierwszego-red.) zachowane zostały nieliczne elementy zachowane w obrębie peronów - podpory i konstrukcje dachów wiat peronowych i fragmentarycznie dekoracyjne ogrodzenia. W obrębie dworca zachowały się też urządzenia z okresu międzywojennego i czasów II wojny - np. schrony jednoosoboe. Wszystkie te elementy wymagają szczegółowego rozpoznania i inwentaryzacji i już w tym miejscu można zasygnalizować potrzebę ich prawnej ochrony.

Fragmenty opinii Jana Salma, dotyczącej dworca Olsztyn Główny:

Trzeba stwierdzić, że dworzec olsztyński, jest reprezentatywnym, a pod wieloma względami wyróżniającym się przykładem obiektu użyteczności publicznej przełomu lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w. Wobec zachodzących przeobrażeń innych obiektów dobrze oddaje tendencje kształtowania architektury dworcowej w tym okresie i być może jest także jednym z najważniejszych projektów architekta Zygmunta Kłopockiego, związanego z poznańskim Biurem Projektów Kolejowych. Mimo niekorzystnych przebudów obiekt zachował znaczącą część swego pierwotnego, co warto podkreślić jednolicie i konsekwentnie skomponowanego wystroju wnętrz[1].

W latach siedemdziesiątych XX w. powstał biurowiec przed dworcem PKS nie wchodzący najpewniej w skład koncepcji z lat 1967/1971

[1] Wystrój wnętrz został zaprojektowany przez wspomnianego Z. Kłopockiego i artystów plastyków Edmunda Łubowskiego i Zbigniewa Bednarowicza. Wykonawcą były olsztyńskie "Pracownie Sztuk Plastycznych".

Fragmenty opinii Jana Salma, dotyczącej dworca Olsztyn Główny

Można powiedzieć, że dwuelementowy dworzec i biurowiec są kompozycyjnie najważniejszymi składnikami tego niespójnego kompozycyjnie obszaru. Budynek biurowy (Przewozy Regionalne) pełni rolę dominanty i "znaku" wyznaczającego w przestrzeni miejskiej (zbieg ulic) położenie ważnego obiektu - w tym przypadku dworca. Mimo mankamentów architektonicznych trzeba go uznać za ważny, bo pozytywny składnik  niezdefiniowanego kompozycyjnie i architektonicznie placu - wnętrza urbanistycznego.

Fragmenty opinii Jana Salma, dotyczącej dworca Olsztyn Główny:

Kondycja dworca, dotkniętego przypadkowymi, doraźnymi przebudowami obniżającymi jego walory utrudnia właściwą ocenę pierwotnych walorów architektonicznych tej budowli. Czytelny pozostaje zamysł dotyczący formy - zestawienia dwu prostopadłych skrzydeł a także kształtowania/opracowania  elewacji. Mają one układ horyzontalny. Zdecydowanie większą rangę nadano fasadzie dworca kolejowego wprowadzając zrytmizowane podziały szklanej ściany doświetlającej halę kasową i zaopatrując ją w dwa wejścia akcentowane charakterystycznymi wiatami. Znacznie skromniej prezentują się schematyczne rozwiązania elewacji od strony peronów i placu ze stanowiskami dla autobusów. (...)

Obiekt zawiera w sobie cechy typowe dla wielu budowli socmodernistycznych. Świadczy o dobrym warsztacie projektanta i przyjęciu racjonalnych rozwiązań funkcjonalnych, a jednocześnie o ograniczonych możliwościach wykonawczych i nie zawsze odpowiedniej jakości użytych materiałów.

Fragmenty opinii Jana Salma, dotyczącej dworca Olsztyn Główny:

Za godne zauważenia uznać trzeba rozwiązania odnoszące się do wystroju wnętrz, interesujące plastycznie, choć równocześnie dokumentują one ograniczenia materiałowe charakterystyczne dla tego okresu. Obiekt zachował w dużej części pierwotny wystrój i detal, w tym wykonane z kamienia dekoracje ścian. Tworzą one niemal kompletnie zachowany zespół, co przy znaczącym ubytku tego typu dekoracji w skali całego kraju, godne jest odnotowania. Nie istnieją niestety inne elementy pierwotnego wyposażenia - m.in. siedziska i ławki. Równocześnie zaszły w obrębie dworca niekorzystne zmiany zniekształcające dawną dyspozycję wnętrz. Wprowadzono wtórne podziały i konstrukcje negatywnie wpływające na jego funkcjonalność i wartości estetyczne. 

Można stwierdzić, że jednorodna architektura dworca i zintegrowany z nią wystrój zostały zdeprecjonowane głównie przez przypadkowe adaptacje i przebudowy. To właśnie widoczny brak dbałości o stan techniczny i estetykę miał decydujący wpływ na obniżenie rangi obiektu w świadomości społecznej i jego negatywne postrzeganie.

Fragmenty opinii Jana Salma, dotyczącej dworca Olsztyn Główny:

Istotna jest również kompozycja wnętrz z dominującymi w ich strukturze halami operacyjnymi PKP i PKS. Integralnym składnikiem tych najważniejszych wnętrz pozostaje ich wystrój i detal (charakterystyczne materiały: różnobarwne płyty kamienne, mozaiki, lastrico, okładziny ceramiczne, profile stalowe i aluminiowe, drewno). Wydaje się, że ewentualny wpis powinien obejmować wybrane elementy tego wystroju i być może dotyczyć wnętrz, w których występują te dekoracje.

Fragmenty opinii Jana Salma, dotyczącej dworca Olsztyn Główny:

W przypadku podjęcia decyzji o prawnej ochronie zespołu dworcowego możliwe jest zaproponowanie zapisu określającego relacje dwuskrzydłowego dworca z sąsiadującym biurowcem. Dotyczyć one mogą wzajemnego położenia i zależności wysokościowych.

Wedle analizy dostępnych mi danych i po wizji lokalnej nie opowiadam się za potrzebą ochrony obiektu biurowego, bardziej opowiadałbym się za innym rozwiązaniem - celowością utrzymania w tym miejscu wysokościowej dominanty

Fragmenty opinii Jana Salma, dotyczącej dworca Olsztyn Główny:

Nie podejmuję się jednoznacznie określić, czy obiekt jako całość powinien zostać objęty wpisem do rejestru. Jeśli taka decyzja miałaby zostać podjęta, to należałoby niezwykle starannie określić zakres i przedmiot ochrony, tak aby zachowując najwartościowsze elementy umożliwić niezbędne dla współczesnej funkcji modernizacje (np. obsługę niepełnosprawnych czy postulowane połączenie kładką lub tunelem z Zatorzem). Jednocześnie bardzo czytelnie rysuje się hierarchia wartości poszczególnych elementów zabudowań dworcowych. (...) Znaczący walor posiadają elewacje od strony ul. Partyzantów z dwoma zadaszonymi wejściami. Uzupełnia je krótsza, rozwiązana z zastosowaniem innych podziałów, ale też reprezentacyjna fasada terminala autobusowego. Są to mym zdaniem najwartościowsze elementy kształtujące architekturę budynku, wynikające z logiki jego programu funkcjonalnego.