Zaczynamy kolejną edycję konkursu "Poszukiwacze zaginionych śladów", organizowanego wspólnie przez Wyborczą Olsztyn i pracowników ratuszowego biura miejskiego konserwatora zabytków. Po ozdobnych drzwiach, ciekawych dachach czy elementach ciekawej ceramiki, których szukaliśmy w poprzednich wycieczkach przez Olsztyn, tym razem przyglądamy się elewacjom staromiejskich kamienic.
Nagrodą dla najbardziej spostrzegawczego czytelnika, który odgadnie największą liczbę zagadek z tej edycji konkursu "Poszukiwacze zaginionych śladów", jest tym razem
Bolesław Wolski (na pierwszym zdjęciu powyżej i poniżej) w we wrześniu 2012 roku wspominał, że pierwszą sgraffitową elewację zaprojektował ok. 1960 roku (artykuł "Ojcowie sgraffita", Gazeta Wyborcza Olsztyn z 14 września 2012 r.).
TOMASZ WASZCZUK
Autor projektu - architekt - do współpracy zaprosił artystę plastyka Eugeniusza Kochanowskiego. Twórcy pozostawili na elewacji inicjały oraz dwie daty. Pierwsza (1960) do czasu prac konserwatorskich była częściowo uszkodzona, jednak czytelna. Druga (1974) upamiętnia rok, kiedy sgraffito wykonano ponownie. Zniszczenia spowodowała woda spływająca z dachu przez źle wykonane obróbki blacharskie oraz... montaż plansz reklamujących Dni Filmu Radzieckiego. Dodatkowo zmiana komunikacji w obrębie budynku oraz przebudowa parteru wymusiła przedłużenie kompozycji, która pierwotnie nie obejmowała najniższej kondygnacji.
To odrestaurowane w 2012 roku dwubarwne sgraffito zachwyca przemyślaną kompozycją, która znakomicie podkreśla architekturę. W graficzne ornamenty wpisano cztery obrazy, na których czytelne są inspiracje, którymi kierowali się twórcy. Gołąbek pokoju i twarze z obrazu Guernica to odwołania do twórczości Picassa. Instrumenty astronomiczne zapewne miały przywołać osobę Kopernika. Dalej żaglowiec i dinozaury, a na szczycie symbol, który nawiązuje do ówczesnego przeznaczenia budynku.
Gwoli ścisłości należy wspomnieć, że nie było to pierwsze sgraffito w Olsztynie. Najstarszą zachowaną dekoracją wykonaną w tej technice jest najprawdopodobniej fryz na budynku Urzędu Wojewódzkiego, który w 1959 r. wykonali Henryk Oszczakiewicz i Maria Szymańska. Niestety, podczas remontu gmachu dekorację pomalowano, zmieniając jej kolorystykę.
Najbardziej rozpoznawalnym na świecie mieszkańcem Olsztyna jest Mikołaj Kopernik. Medalion z jego wizerunkiem ozdobił jedną z kamienic. Twórcy dekoracji - Maria Szymańska, Henryk Oszczakiewicz, Eugeniusz Kochanowski oraz Bolesław Wolski w przestrzenie między oknami wkomponowali medaliony z portretami osób, które kojarzą się z polskością Warmii i Mazur. Temat przedstawień - portrety - skłonił zespół do zastosowania czterokolorowego, skomplikowanego w realizacji sgraffita. Liczba warstw czyniła pracę trudniejszą nie tylko w trakcie wycinania kompozycji, ale również na etapie przygotowań tynkarskich. Maria Szymańska, wspominając działania przy staromiejskich elewacjach, opowiadała, że artyści zazwyczaj wchodzili na rusztowania dopiero wieczorem. Ekipy tynkarskie pracowały od 7 do 15. Technologia wymagała nakładania kolejnych kolorów tynku z przerwami tak, by poprzednia warstwa częściowo stwardniała. W efekcie podłoże gotowe było dopiero po południu. Dodatkowo zdarzało się, że przygotowana zaprawa nie była zgodna z zaleceniami twórców ? różniła się kolorem lub nie gwarantowała trwałości dzieła. Konsekwentne przestrzeganie reżimu technologicznego, szczególnie egzekwowane przez Henryka Oszczakiewicza, zaowocowało trwałością dekoracji. Z czworga twórców sygnaturę pozostawił tylko Henryk Oszczakiewicz (?H.O. 65?). Ze wspomnień artystów wiemy, że to on wycinał portrety na północnej elewacji. Pomagał mu Bolesław Wolski, który wspominał pracę przy wizerunku Mikołaja Kopernika. Postacie widoczne od strony wschodniej to dzieło Marii Szymańskiej. Nieco spatynowane już polichromie zwracają uwagę graficznym charakterem ? autorzy posługiwali się kreską zapożyczoną z technik graficznych, które czynnie uprawiali.
Te dekoracje autorstwa Andrzeja Samulowskiego witają wchodzących na Stare Miasto. Zdobiące jedną z kamieniczek dwukolorowe sgraffita to postacie kobiety i mężczyzny w strojach ludowych przedstawione w syntetycznie ujętym pejzażu. Forma plastyczna przywołuje na myśl drzeworyty. Artysta zaprojektował kolorystykę elewacji całej pierzei sąsiadującej z nieistniejącym już w dawnej formie placem, który starsi mieszkańcy Olsztyna wspominają jako miejsce imprez organizowanych z okazji świąt państwowych, często okraszonych występami ludowymi na stojącej na placu drewnianej trybunie. Pierzeję zamyka kamienica z niewielkim szczytem, w który artysta wkomponował ludowe postacie grajka i jeźdźca na koniu. Jego dziełem były również nieistniejące dekoracje na ścianach starego ratusza.
Dekoracja tej pierzei rynku Starego Miasta, którą z obu stron zamykają sgraffita, jest wspólnym projektem małżeństwa Marii i Ryszarda Wachowskich. Maria, absolwentka architektury wnętrz, zajmowała się przede wszystkim projektowaniem artystycznym oraz aranżacją wnętrz. Według jej projektów powstawały również neony, zapomniane obecnie, a bardzo popularne w latach 60. i 70. reklamy świetlne. Ryszard Wachowski to rzeźbiarz znany z wielu projektów i realizacji rzeźbiarskich w Olsztynie i województwie, uczeń Xawerego Dunikowskiego. Jednej z dekoracji na Starym Mieście artyści nadali charakter bardzo malarski. Operując dużymi plamami barwnymi, niezwykle trafnie oddali ruch i radość, jaką daje niespieszny spacer, zwłaszcza kiedy towarzyszy mu rozmowa z przyjaciółmi. Uważny obserwator zauważy trzy postacie, które stąpają po trawie spowite promieniami zachodzącego słońca. Syntetyczna w formie kompozycja zajmuje znaczną część elewacji. Skala w połączeniu z oszczędną formą nadaje polichromii charakter monumentalny.
Te odlane z betonu płaskorzeźby to także dzieło Ryszarda Wachowskiego. Znaleźć je można na kilku elewacjach - na części stanowią wyraźny akcent, na innych to drobne formy rozet między kondygnacjami. Na jednej ze staromiejskich ścian płaskorzeźby zajmują przestrzenie między oknami dwóch kondygnacji. Trudno dziś jednoznacznie odczytać symbolikę tych kompozycji, które na myśl przywodzą legendy znane z twórczości Marii Zientary-Malewskiej czy Ireny Kwinto. Być może jednak nawiązują do zajęć typowych dla współczesnych artyście mieszkańców Warmii i Mazur. Uważny obserwator zauważy myśliwego (a może leśniczego) z psem, żniwiarkę, rybaka oraz dziewczynę, której towarzyszy paw. Czy jest w tym ukryty symbol, czy też mała złośliwość artysty wobec pań? Czy kobieta niesie zebrany len czy są to rozwiane, długie włosy? W obu przypadkach paw symbolizowałby próżność - arówno w przypadku kuszącej bujnymi włosami dziewczyny, jak również kobiety, która w naręczu lnu widzi sukienkę, która z niego powstanie.
Jedna z legend dotyczących przeszłości Olsztyna przywołuje historię jelenia, który ranny uciekł myśliwym i przebiegnąwszy most Jana, wbiegł do katedry, gdzie padł. Zdarzenie to upamiętnia żyrandol wiszący w jednej z naw kościoła. Czy powstał z poroża tego jelenia - nie wiadomo. Można przypuszczać, że Ryszard Wachowski znał legendę opisaną przez Marię Zientarę-Malewską w "Baśniach znad Łyny", kiedy tworzył tę płaskorzeźbę nad przejazdem pod jedną z kamieniczek na Starym Mieście.
Na innej kamieniczce uwagę zwraca płaskorzeźbiona syrenka z imponujących rozmiarów rybą na uniesionych ramionach - kolejne dzieło Ryszarda Wachowskiego, wkomponowane w podcienia jednej z kamieniczek. W latach 70. ukazały się dwa zbiory bajek autorstwa Ireny Kwinto inspirowane legendami z Warmii i Mazur. Oba - "Dar królowej róż" i "Pierścień Orlicy" - zilustrowała Maria Szymańska. Wiele legend nawiązuje do rzek i jezior, które wyróżniają przyrodę naszego regionu. Jest tam również opowieść o tym, jak powstała Łyna. Autorka ilustracji nadała Łynie, córce władcy Tysiąca Jezior, postać kobiety z rybim ogonem. Być może także płaskorzeźba Ryszarda Wachowskiego w jakiś sposób łączy rozpoznawalny przez wszystkich symbol Warszawy z miejscowymi legendami i podaniami.
Niektóre dekoracje skomponowano na zasadzie współistnienia przeciwieństw. Formy nawiązujące do renesansowych sgraffitów sąsiadują z obrazami budowanymi plamą barwną oraz z uproszczonymi kompozycjami ludowymi. Jednak zaprojektowana w ten niezwykły sposób elewacja latem często umyka uwadze. Trójbarwne, intensywne w kolorze i niezwykle malarskie w formie sgraffita przedstawiają zastawione, zapraszające do biesiady stoły. Uzupełniają je dwukolorowe ornamenty graficzne. Kompozycje zajmują zbliżone do kwadratów powierzchnie między oknami. Powstały na dwóch elewacjach. Sąsiadują z parą tancerzy w strojach warmińskich, którzy zdają się zapraszać do wnętrza.
Polichromie w tej części Starego Miasta stworzyli Jan Ilkiewicz, Henryk Mączkowski oraz Mieczysław Romańczuk. Jan Ilkiewicz był jednym z pionierów środowiska artystycznego Olsztyna. Jego uczniami byli Henryk Mączkowski oraz Mieczysław Romańczuk. Artyści nie pozostawili na elewacji sygnatur, co bardzo utrudniło ich identyfikację. Dlaczego? Mieczysław Romańczuk wspomina, że tańczącą parę "wycinał" w sylwestrowy wieczór 1964 roku. Było ciemno, dwa koksowniki poza ciepłem dawały trochę światła - innego nie było, a zaraz po skończeniu pracy trzeba było biec na bal. Na podpis zabrakło czasu.
Czy twórcy dekoracji chcieli podkreślić polskość Warmii? Bolesław Wolski w przywoływanym już wywiadzie w Wyborczej Olsztyn wspominał, że jednej z zaprojektowanych dekoracji starał się nadać charakter narodowy. Na czterech scenach przedstawił pary w strojach charakterystycznych dla swojej epoki. Widzimy parę ze średniowiecza, panią i pana w strojach renesansowych, szlachciankę i szlachcica w strojach sarmackich oraz zwiewną parę romantyków. To drugi po medalionach z portretami element wystroju Starego Miasta, w którym twórcy odwołują się do polskości tych ziem.
** Sgraffito to jedna z technik dekoracyjnych malarstwa ściennego, polegająca na pokryciu muru kilkoma, najczęściej dwiema, warstwami barwnego tynku i na częściowym zeskrobywaniu wilgotnych warstw górnych za pomocą ostrych narzędzi. W ten sposób w wydrapanych partiach odsłania się kolor warstwy dolnej i powstaje dwu- lub kilkubarwna kompozycja, spotykana zwykle w dekoracji fasad w architekturze włoskiego i środkowoeuropejskiego renesansu. Od XVIII wieku stosowana tylko sporadycznie. Taką definicję podaje Słownik terminologiczny sztuk pięknych (Warszawa 1996). Z ostatnim zdaniem trudno się jednak zgodzić. Popularność, jaką ta technika zdobienia cieszyła się w latach 50. i 60. XX w., wynikała zapewne stąd, że dekoracja powstawała szybko i dzięki temu była tania.
** Wiele polskich miast po II wojnie światowej wymagało odbudowy, często najbardziej ucierpiały ich historyczne centra. Elewacje podnoszonych z gruzów kamienic i kamieniczek trzeba było, a właściwie nawet wypadało, ozdobić. Projekt wystroju Starego Miasta w Olsztynie powstał w 1963 roku. Opracował go zespół artystów plastyków: Hieronim Skurpski, Bolesław Wolski, Henryk Oszczakiewicz, Jan Ilkiewicz, Czesław Machnicki, Julian Dadlez oraz Maria i Ryszard Wachowscy. Największa część sgraffitów na elewacjach kamieniczek wokół olsztyńskiego rynku powstała w latach 1964-66.
** Większość autorów dekoracji na olsztyńskiej starówce pozostawiła sygnatury i daty. Ci, co w ferworze pracy zapomnieli się podpisać, utrudnili pracę biografom, którzy z trudem łączyli potem dzieła z autorami. Co prawda w latach 60. i 70. XX w. środowisko artystyczne Olsztyna nie było liczne, a jeszcze mniej twórców realizowało dekoracje architektoniczne, ale dla niektórych z nich był to jedynie epizod w życiu twórczym. Na przykład sygnatura "BJW" na jednej z elewacji przez kilka lat była zagadką. Dopiero autor projektu Bolesław Wolski w przywoływanym już wcześniej wywiadzie w Wyborczej Olsztyn wyjaśnił, że tę niewielką dekorację wykonał w 1973 roku z synem Jarosławem.
** Z niektórych polichromii bije radość i beztroska. Trudno się nie uśmiechnąć, patrząc na jelenia, który zdaje się wąchać kwiaty, zza których mierzy do niego myśliwy. Z drugiej strony stoi krowa, która próbuje uszczknąć trochę sgraffitowych listków. Jest kobieta w pasiastej spódnicy z wodą w nosidłach, a za nią chłop z batem. Gdyby nie oddzielały ich kwiaty, nie byłaby to scena poprawna politycznie. Tutaj motywy ludowe zdają się być dla artystów pretekstem do lekkiej i nieco frywolnej opowieści.
** Aby uzyskać barwny tynk do wykonania dwukolorowego sgraffito, należało użyć pigmentu. Artyści wspominający pracę przy olsztyńskich sgraffitach zwracali jednak uwagę na trudności z zaopatrzeniem w materiały o odpowiedniej jakości. W zamówieniach pośredniczył Związek Polskich Artystów Plastyków i zapewne Pracownie Sztuk Plastycznych. Pędzle, farby oraz niezbędne do zabarwienia tynku pigmenty były reglamentowane, przydzielane imiennie członkom związku.
** Olsztyńskiemu Oddziałowi Pracowni Sztuk Plastycznych podlegał jedyny w Polsce Zakład Manufaktury Ceramicznej w Bartoszycach, w której wypalane były zaprojektowane, a czasem także osobiście wykonane przez plastyków, elementy dekoracyjne. W ten sposób powstały płaskorzeźby i mozaiki, które upiększały nie tylko reprezentacyjne wnętrza. Na olsztyńskiej starówce znajdziemy elementy ceramiczne autorstwa Bolesława Wolskiego. Kafle z herbami cechowymi w formie fryzu ozdobiły jedną z kamieniczek. Są tu godła cechowe krawców, stolarzy, piekarzy, zegarmistrzów i złotników, ślusarzy i blacharzy, kołodziei i bednarzy, murarzy, malarzy, szklarzy, fryzjerów, szewców i cholewników, garncarzy, rękawiczników. Elementy mocowali na ścianie robotnicy, których kiedyś potocznie nazywano majstrami. Niestety, jak wspominał po latach autor, nie zastosowali się do jego uwag i nie tylko zmienili kolejność, ale też niektóre z kafli odwrócili.
Opracowane na podstawie materiału przygotowanego przez Annę Szymańską, konserwator dzieł sztuki, pracownika Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie
1. Aby wziąć w nim udział, należy:
a. Odgadnąć, z jakich obiektów pochodzą prezentowane na fotografiach detale - za poprawną odpowiedź uznaje się podanie danych adresowych (nazwa ulicy i numer budynku);
b. Wymyślić hasło promujące olsztyńskie Stare Miasto i zabytki Olsztyna;
c. Przesłać odpowiedź na zadane pytanie konkursowe oraz wymyślone przez siebie hasło drogą elektroniczną na adres e-mail: redakcja@olsztyn.agora.pl lub dostarczyć do siedziby Wyborczej Olsztyn wydrukowany i wypełniony kupon konkursowy opublikowany na łamach Wyborczej Olsztyn w wybranych dniach od 13 listopada do 31 grudnia br. Kupon można dostarczyć do redakcji najpóźniej do 30 grudnia 2015 roku do godz. 12. W przypadku listów nie decyduje data stempla pocztowego;
d. Podać dane kontaktowe obejmujące imię i nazwisko, adres zamieszkania, adres e-mail, w celu realizacji prawa do nagrody.
Cały regulamin poniżej.
Materiał promocyjny
Materiał promocyjny
Materiał promocyjny
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
Wszystkie komentarze