Jako pierwszy przykład przenoszenia Łyny jest podawana jej regulacja w pobliżu olsztyńskiego zamku kapituły warmińskiej. Niektórzy badacze od dawna byli zdania, że dzisiejsze koryto pod mostem zamkowym niedaleko wieży to sztuczny przekop. - Przy okazji remontu murów miejskich koło amfiteatru, zebraliśmy całą dostępną dokumentację geologiczną związaną z tym terenem. Chcieliśmy w ten sposób sprawdzić, jak wyglądało pierwotne ukształtowanie okolic zamku - wspomina Barbara Rams z Muzeum Warmii i Mazur.

Badania i dokumenty stały się podstawą do sformułowania tezy, że koryto rzeki rzeczywiście zostało przeniesione. Wiele wskazuje, że jedna z niewielkich odnóg Łyny przebiegała między starówką i miastem, czyli w miejscu dzisiejszego amfiteatru.

Tymczasem naturalne zakole Łyny znajdowało się w dzisiejszym parku Podzamcze między obecną Casablanką a wzniesieniem, na którym stoi kościół garnizonowy (miejsce to na zdjęciach powyżej i poniżej). Nawet na XX-wiecznych mapach jest jeszcze w tym miejscu widoczna pozostałość po tym zakolu. Nowe koryto, bliżej zamku, zostało wykopane w jednej ze wczesnych faz wznoszenia olsztyńskiej warowni. - Z jednej strony miało ono służyć doprowadzaniu wody do młynów znajdujących się w pobliżu, a z drugiej zabezpieczało zamek od zachodu - uważa architekt Jacek Strużyński.

Fot. Tomasz Kurs

W późniejszych wiekach rzekę starano się okiełznać głównie po to, by poprawić warunki dla spławiania drewna Łyną. Zwracano więc baczną uwagę, by nurtowi nie zagroziły przewracające się do wody drzewa, ale także zarośla i mielizny. Pilnowano też, by flisacy mieli swobodny dostęp do brzegów Łyny. - Początek XIX wieku to okres intensywnych prac melioracyjnych i regulacji Łyny. Król Fryderyk Wilhelm III wydał nawet specjalne przepisy, które dotyczyły co prawda dolnego biegu rzeki, ale starano się je stosować także na odcinku przebiegającym przez Olsztyn - wyjaśnia Rafał Bętkowski, badacz historii miasta.

Regulację rzeki na obszarze miasta podjęto już w 1805 r., potem w 1836 roku, kiedy burmistrzem był Jakub Rarkowski. W zakolu Łyny przy powstającym właśnie parku Centralnym działo się najwięcej. Ułatwieniami dla spławiających drewno można wytłumaczyć wyprostowanie koryta rzeki nieopodal dzisiejszego mostu Jakuba, w rejonie późniejszej gazowni (na zdjęciu powyżej zaznaczone po prawej stronie, mniejszym owalem). Niemal stumetrowy przekop - nieistniejący już dzisiaj - ułatwił spławianie drewna, a przy okazji przyśpieszył nurt rzeki, która wcześniej w tym miejscu wiła się zakolami. Na powstałą w ten sposób sztuczną wysepkę prowadziła kładka. - Właściciel terenu uzyskał odszkodowanie w zamian za utracony grunt - dodaje Rafał Bętkowski.

Te zmiany z czasem doprowadziły do ożywienia zakola Łyny. Równocześnie z budową gazowni w 1889 r. miasto założyło tu olsztyńskie łazienki. Nad wodą stanęły kabiny kąpielowe dla pań i panów, były też przyrządy do ćwiczeń i niewielka plaża. - To rzeczne kąpielisko miało swego poprzednika. W tym miejscu funkcjonował przedtem zakład kąpielowy prowadzony przez rodzinę Flakowskich - przypomina Bętkowski.

W pobliżu powstały też porty rzeczne, które ułatwiały rozładunek tratw z drewnem, nie utrudniając przy tym ruchu na rzece. Pierwszy był koło mostu Pocztowego, czyli dzisiejszego mostu Jakuba. Podobne wykopano przy funkcjonujących w tej okolicy tartakach, w tym przy należącym do rodziny Raphaelsohnów, który właśnie jest restaurowany.

Większym owalem fragment koryta przeniesiony już w latach 70. XX wieku.

Niemal 150 lat po przekopaniu Łyny niedaleko obecnej ul. Pieniężnego, znów pomysł poprawiania jej biegu zawitał do głów budowniczych. To już było w latach PRL, gdy Olsztyn przygotowywał się do przyjęcia partyjnych notabli z okazji centralnych dożynek w 1978 r.

To był pomysł ówczesnych władz kraju, żeby uroczystość odbywała się co roku w innym mieście. Dla każdego miasta decyzja o tym, że będzie gospodarzem dożynek, była jak wygrana w totolotka. Z przygotowaniami do święta plonów wiązały się ogromne państwowe dotacje przyznawane na odnowienie miast, gdzie uroczystości miały się odbywać. Olsztyn tę okazję też dostał. Dzięki tym pieniądzom w Olsztynie, na ostatnią chwilę i z wielkimi problemami, ale jednak, powstała zarówno Urania, czyli reprezentacyjna hala widowiskowo-sportowa, która przez kilkanaście lat była chlubą Olsztyna, jak i stadion piłkarski przy ówczesnej ul. Zwycięstwa, a obecnie Piłsudskiego, gdzie miały się odbyć centralne uroczystości.

Pełną parą budowano również nowe ulice. Pośrednio olsztynianie zawdzięczają tym obchodom także plażę piaskową nad jeziorem Skanda, gdzie wcześniej nie było tak dużo miejsca do leżakowania jak obecnie. Piasek potrzebny do budowy nowych ulic w mieście robotnicy wozili najpierw ze żwirowni w podolsztyńskiej Rusi. Ale że transport zabierał zbyt dużo czasu, a tego wciąż brakowało, budowlańcy zaczęli korzystać z nowych złóż, właśnie nad Skandą. To zdecydowanie skróciło dojazdy. Po wykopaniu wystarczającej ilości piachu powstała nowa, duża plaża, bardzo popularna odtąd wśród mieszkańców.

Przygotowania do dożynek spowodowały, że buldożery z dnia na dzień zniosły z powierzchni ziemi zabudowę Olsztyna z czasów przedwojennych. Doskonale pamięta to obecny olsztyński radny Marian Zdunek (na zdjęciu powyżej). Pod koniec lat 70. jako pracownik Przedsiębiorstwa Robót Inżynieryjnych odpowiadał za wykonanie nowej al. Niepodległości i ul. Pstrowskiego. - Wybór miasta na organizatora kolejnych krajowych dożynek zawsze następował po zakończeniu poprzedniej edycji tych uroczystości. Dla każdego miasta to było ogromne wyzwanie, bo na przygotowanie się był niespełna rok - mówi Marian Zdunek. - Liczył się każdy dzień.

Największą zagadką dla władz lokalnych, w tym wypadku Olsztyna, była zawsze droga, którą do miasta wjedzie rządowa delegacja z I sekretarzem partii na czele. W grę wchodziły dwa warianty. Pierwszy zakładał, że komunistyczni oficjele przylecą ze stolicy samolotem na lotnisko Szymany, a więc wjadą do Olsztyna drogą ze Szczytna. Drugi, że towarzysz Edward Gierek przyjedzie w kolumnie samochodów od strony Warszawy. Żeby nie dać się zaskoczyć, władze Olsztyna zdecydowały, że przygotują się na obie te ewentualności. Stąd decyzja o wybudowaniu al. Warszawskiej w obecnym kształcie oraz al. Niepodległości i ul. Pstrowskiego.

Nowe ulice miały być szerokie, po dwa pasy w każdym kierunku, bo to gwarantowało dobre wrażenie wśród przedstawicieli władz państwowych i miało być dowodem, że Olsztyn się rozwija, buduje i wykorzystał szansę związaną z dożynkami. Jednak była przeszkoda do realizacji tych planów drogowych. Kilkaset metrów od skrzyżowania z ul. Kościuszki, koło kaplicy Szpitala Miejskiego, gdzie wówczas kończył się Olsztyn, był niewielki stalowy most. - Ledwo co dwie bryczki mogły się na nim wyminąć - wspomina olsztyński radny. - Trudno, by przejeżdżał tędy I sekretarz PZPR.

Przy okazji budowy nowej ulicy trzeba więc było zbudować nowy most. - Najprostszą sprawą było oczywiście wybudowanie go w miejscu już istniejącego. Jednak bieg Łyny sprawiał, że na most trzeba by wjeżdżać pod ostrym kątem, co z inżynieryjnego punktu widzenia było niedopuszczalne - mówi Zdunek.

Szukano jakiegoś rozwiązania. Najpierw był plan, by most zbudować gdzieś między piękną willą, w której obecnie znajduje się Dom Dziennego Pobytu Dzieci Arka, a oddanymi niedawno do użytku blokami mieszkalnymi. Pomysł jednak upadł, bo różnica poziomów w tym rejonie była zbyt duża. Zostało jedno wyjście. Trzeba było przesunąć Łynę. Rzeka płynąca w rejonie starego miastu prostym korytem musiała skręcić w prawo w kierunku willi Arki, i po więcej niż 100 metrach wrócić do starego koryta. W efekcie powstać miało zakole, podobno do tych, które w XIX w. burmistrz Rarkowski kazał prostować.

Nowe koryto robotnicy kopali na sucho. Rzeka płynęła swoim dotychczasowym biegiem, a budowlańcy wybierali koparkami ziemię w miejscu, gdzie miało powstać nowe koryto. Po jego wykopaniu zaczęło się ustawianie konstrukcji mostu. Gdy zarówno szkielet mostu, jak i nowe koryto były gotowe, koparki ustawione na obu końcach nowego zakola równocześnie zaczęły usuwać ostatnią warstwę ziemi, by wodę skierować do nowego koryta. Stare natychmiast zostało zasypane wykopaną wcześniej ziemią.

Wszystko zajęło około dwóch miesięcy. - Prace trzeba było dobrze zsynchronizować w czasie - podkreśla Zdunek. - Przenoszenie Łyny to było ogromne przedsięwzięcie, a należy pamiętać, że strasznie goniły nas terminy. Czasami byłem tak zapracowany, że na noc nie wracałem do domu, a pracując zasypiałem przy biurku. Raz zobaczył to mój szef i gdy dowiedział się jeszcze, że cały teren budowy kontroluję pieszo, dał mi żuka ze specjalnie zdemontowanymi drzwiami od strony pasażera, bym z samochodu mógł nadzorować roboty, nie wychodząc nawet z samochodu.

Tym, co się działo z nowym mostem, przesuwaniem Łyny i budową nowych ulic, interesowały się nie tylko władze Olsztyna, ale również premier Piotr Jaroszewicz. - Spotkałem się z nim w Olsztynie osobiście w tej sprawie dwa razy. Dostawałem wcześniej informację, kiedy i w którym miejscu mam na niego czekać - opowiada radny. - Pracami interesowała się również bezpieka. Jeden taki facet kręcił się ciągle na budowie. Zorientowałem się, kto to taki, gdy zaczął się dopytywać o nastroje wśród robotników.

Roboty zostały wykonane praktycznie na ostatnią chwilę. Być może nie udałoby się ich skończyć, gdyby nie pomoc mieszkańców. Co tydzień w czasie popularnych wówczas czynów społecznych pracowało po kilkaset osób, a do tego dochodziło jeszcze wojsko. - Atmosfera pracy była zupełnie inna niż obecnie. Nikt nie narzekał. Okoliczni mieszkańcy przynosili nam nawet kawę czy mleko. Budowę skończyliśmy dwa dni przed dożynkami. Tak się spieszyliśmy, żeby wszystko dobrze wyglądało, że miejscami zamiast trawy sialiśmy owies, żeby szybciej się zazieleniło. A korzenie wyciętych drzew dynamitem wysadzało wojsko, żeby to raz dwa uporządkować. Na koniec, w podziękowaniu, dostałem talon na zaporożca - wspomina Marian Zdunek.

Studio Gazeta

Pomysły na przesuwanie rzeki wcale nie umarły wraz z epoką Gierka. Już w XXI wieku miasto ogłosiło konkurs architektoniczny na zagospodarowanie parku Centralnego, który właśnie powstaje w zakolu Łyny. - Twórcy zwycięskiej pracy zaproponowali wykonanie rozlewiska ze sztuczną wyspą i stworzenie tam zatoki dla kajakarzy [na zdjęciu powyżej widoczne po lewej stronie - red.] - wspomina Jerzy Piekarski, doradca prezydenta Olsztyna ds. kształtowania przestrzeni miejskiej. - Z tych planów nic jednak nie wyszło. Na przeszkodzie stanęło odczytywane i interpretowane bardzo dosłownie rozporządzenie wojewody w sprawie ochrony Doliny Środkowej Łyny. Zawierało ono zapis o ochronie naturalnego koryta rzeki. To ucięło wszelką dyskusję o zmianie przebiegu Łyny w przyszłości.

Śladem po pomyśle sztucznego rozlewiska Łyny jest tylko powstająca właśnie w parku Centralnym wielka fontanna z otaczającym ją zbiornikiem wodnym.

Do idei przekopu funkcjonującego niegdyś przy kąpielisku, które powstało w XIX w., nawiązali twórcy projektu nowego mostu i plant przy ul. Pieniężnego. W swojej pracy (wizualizacja poniżej) ujęli bowiem nie tylko obszar u stóp katedry, ale także po drugiej stronie mostu i ul. Pieniężnego. Zaproponowali odtworzenie istniejącego niegdyś sztucznego koryta w postaci odkrytego i liczącego kilkadziesiąt metrów długości brodzika, w którym mogłyby się pluskać dzieci. Urzędnicy mają nadzieję, że przynajmniej ten plan uda się wcielić w życie.

Repr. Przemysław Skrzydło / Agencja Gazeta

Da Vinci

Zmienić bieg rzeki Arno na zlecenie rządu republiki Florenckiej próbował Leonardo da Vinci. Regulacja Arno miała być sposobem na odzyskanie przez florentczyków pobliskiej Pizy. Zapasy do tego miasta docierały rzeką. Florentczycy wymyślili więc, że zmienią jej bieg, by odciąć mieszkańców Pizy od dostaw żywności. Do pracy przystąpiono pod koniec XV wieku. Jednak po kilku miesiącach robót, podczas burzy zostały zniszczone łodzie strzegące wykopanych już kanałów i zginęło 80 osób. Po osunięciu się ścian wykopów dolinę zalała woda, niszcząc wiele gospodarstw. Wtedy okazało się, że przedsięwzięcie jest ponad ludzkie siły.

Chińczycy

Największe doświadczenie w zmienianiu biegu i zawracaniu rzek mają Chiny. Za namową przewodniczącego Mao już w latach 50. XX w. hydrolodzy opracowali projekty przesłania wody z południa na cierpiącą na suszę północ kraju, a więc odwrotnie niż płynie większość rzek w Chinach. Do tego pomysłu Chińczycy wrócili w ostatniej dekadzie. Jeden z takich ogromnych projektów realizowany jest od ponad 10 lat i potrwać może kolejnych kilkadziesiąt. Jeśli się uda, na północ kraju będzie płynąć rocznie astronomiczne 44,8 mld m sześc. wody z Jangcy, trzeciej rzeki świata (na zdjęciu powyżej). Całe Chiny ma pokryć sieć kanałów, stacji pomp i zbiorników.

Rosjanie

fot. Nasa Earth Observatory (materiał z książki)

Przez wiele lat planowano zawrócenie ogromnych rzek płynących przez Syberię. Sowieci chcieli w ten sposób skierować wody Jenisieju i Obu do j. Aralskiego. W tym celu wybudowany miał zostać liczący ok. 800 km kanał. Plan nie został jednak zrealizowany. Za to w latach 50. i 60. XX w. hydrolodzy radzieccy zmienili bieg dwóch rzek Amu-darii i Syr-Darii, wpadających do j. Aralskiego. Za pomocą kanałów użyźnili ich wodami pola, by umożliwić uprawę bawełny. Niestety, wywołali przy okazji katastrofę ekologiczną. Ucierpiało samo jezioro, które ze względu na swoją wielkość było zwane niegdyś Morzem Aralskim (powyżej zdjęcie satelitarne sprzed dwóch lat). Pozbawione znacznej części zasilających je wód kilkukrotnie zmniejszyło swoją powierzchnię. Poniżej zdjęcie wraków barek na dnie wyschniętego Morza Aralskiego.

fot. Land Rover MENA/CC/Flickr.com