Za katastrofą sterowca Hindenburg stoi człowiek z Mazur

80 lat temu doszło do jednej z najbardziej spektakularnych katastrof w dziejach światowego transportu. Słynny niemiecki sterowiec Hindenburg, największy statek powietrzny tego typu w historii, wystartował z Frankfurtu z 97 osobami na pokładzie, z czego 36 to byli pasażerowie, a reszta załoga. Był to pierwszy z 10 zaplanowanych rejsów między Niemcami a Stanami Zjednoczonymi. Trzy dni później, 6 maja 1937 r., po pokonaniu Atlantyku, sterowiec przeleciał nad Nowym Jorkiem i zaczął lądowanie na lotnisku w Lakehurst w stanie New Jersey. Wtedy na pokładzie Hindenburga wybuchł pożar. Nagranie z katastrofy przetrwało do dziś, bo lotowi i lądowaniu sterowca towarzyszyło ogromne zainteresowanie mediów. Widać na nim Hindenburga jako gigantyczną kulę ognia.

Chwilę przed wypadkiem nagrywał też ojciec 8-letniego wówczas Wernera Doehnera. Gdy skończył, wrócił na chwilę do kabiny. - Więcej już go nie zobaczyłem - wspomina 88-letni dziś Doehner, który z okazji 80. rocznicy katastrofy rozmawiał z agencją AP. Jest ostatnim żyjącym spośród 62 uczestników lotu, którzy ocaleli z pożaru Hindenburga. - Nagle powietrze zapłonęło - wspomina. - Byliśmy blisko okna. Mama chwyciła mojego brata i wyrzuciła go za pokład. Potem złapała mnie, przewróciła się, ale mnie także wyrzuciła. Próbowała jeszcze wydostać moją siostrę, ale ona była za ciężka. Mama zdecydowała się wyskoczyć sama tuż przed tym, jak sterowiec zderzył się z ziemią. Złamała biodro. Pamiętam, jak leżałem na ziemi. Brat kazał mi się podnieść i uciekać przed płomieniami. Jednemu z członków załogi udało się wynieść z płonącego wraku siostrę.

Doehner miał poparzoną twarz, obie ręce i prawą łydkę. Jego matka miała poparzenia na wszystkich kończynach i twarzy. Brat doznał lżejszych obrażeń. Niestety, siostra zmarła w szpitalu dzień później.

ZE ZBIORÓW URZĘDU GMINY PIECKI

Informacja obiegła cały świat. 9 maja 1937 roku, w najbliższym po katastrofie wydaniu "Gazety Lwowskiej", dziennikarze na pierwszej stronie pisali o żałobie Niemiec z powodu katastrofy Hindenburga. - Dotychczas wydobyto spod szczątków sterowca 26 zwęglonych zwłok. Prawdopodobnie wśród spalonych i pokręconych wiązań sterowca znajduje się jeszcze 6 zwłok ofiar katastrofy. Większość ofiar stanowią Niemcy - donosił dziennik. Dziś wiadomo, że podczas cumowania sterowca zginęło 13 pasażerów i 22 członków załogi oraz główny członek załogi naziemnej, kapitan Ernst Lehmann, który odpowiadał za lądowania i starty Hindenburga. Ten ostatni zmarł w szpitalu w Lakewood.

Fot. Anonym

Oglądając nagranie katastrofy, wydawać by się mogło, że ofiary spłonęły we wnętrzu statku. Tak naprawdę w większości zginęli, gdy uciekając przed płomieniami skoczyli ze sterowca ze zbyt dużej wysokości. Pasażerowie, którzy czekali do ostatniej chwili, przeżyli, bo maszyna miękko osiadła na ziemi. Mieli chwilę, by uciec, zanim konstrukcja złożyła się i zamieniła w stertę żelastwa.

Fot. New York Daily News Archive / NY Daily News via Getty Images

Jak przypominała "Gazeta Lwowska", w szpitalu w Lakewood do zdrowia dochodził również dowódca legendarnego sterowca, Max Pruss. "Jego stan zdrowia jest lepszy" - czytamy w 102. numerze gazety.

Niewiele osób wie, że Max Pruss urodził się w Zgonie na Mazurach. To mała wieś w gminie Piecki (pow. mrągowski). - Z naszej wiedzy wynika, że na terenie gminy nie ma żadnego miejsca upamiętniającego kapitana - przyznaje Hubert Sadownikow z Urzędu Gminy Piecki.

ZE ZBIORÓW URZĘDU GMINY PIECKI

Tamtejsi urzędnicy znają jednak jego historię. Na stronie internetowej gminy można nawet znaleźć informację, że to na tych terenach przyszedł na świat kapitan legendarnego Hindenburga. Mają też w zbiorach niemieckojęzyczne materiały, chociażby te wydane z okazji 100. urodzin Prussa. Można się z nich dowiedzieć, że urodzony 29 września 1891 roku Max był najmłodszym z 14 dzieci. Z przyczyn ekonomicznych jego rodzina przeprowadziła się w 1898 roku do Bielefeld. Tam też Max chodził do szkoły, zaczęła się jego pasja do latania i został członkiem Frankfurckiego Stowarzyszenia Żeglugi Powietrznej.

W zbiorach Urzędu Gminy Piecki

Po pierwszej wojnie światowej zaczął się nowy rozdział w jego życiu. Wszystko za sprawą zakładów produkujących sterowce - Luffschiffbau Zeppelin GmbH. Gdy Niemcy zbudowali pierwszy z legendarnych statków tego typu - Graf Zeppelin, który pierwszy lot odbył we wrześniu 1928 roku - Pruss wziął udział we wszystkich jego ważniejszych lotach. Siedem lat później - na początku 1936 roku - z zakładów produkcyjnych wyleciał sterowiec LZ 129 Hindenburg. W swoją pierwszą podróż wyruszył 6 marca 1936 roku.

LUFTSCHIFFBAU ZEPPELIN G.M.B.H , FRIEDRICHSHAFEN. W zbiorach Urzędu Gminy Piecki

O złotych latach ery sterowców pisze w swojej książce "Tajemnice pogranicza" Michał Młotek, popularyzator i odkrywca historii, poszukiwacz skarbów, regionalista z Iławy, który przyznaje, że samą postacią Prussa nigdy się nie interesował. Porusza w niej temat słynnej Deutschlandfahrt, czyli podróży przez Niemcy. Co to było? - 7 marca 1936 roku niemiecka piechota przekroczyła granice zdemilitaryzowanej w wyniku postanowień traktatu wersalskiego Nadrenii. O ratyfikacji wojskowej okupacji tego landu zadecydować miało powszechne głosowanie [w Niemczech - red.], którego termin został wyznaczony na 29 marca 1936 roku - opowiada Michał Młotek.

Fot. Wikimedia Commons

Głosowanie było poprzedzone zakrojoną na szeroką skalę akcją agitacyjną. Przez kilkanaście dni machina propagandowa Josepha Goebbelsa pracowała na najwyższych obrotach. - Jedną z kluczowych ról odegrać miały dwa niemieckie sterowce pasażerskie: LZ 127 Graf Zeppelin i LZ 129 Hindenburg, które wyruszyły w tzw. Deutschlandfahrt - przypomina badacz. Sterowce wystartowały z Berlina 26 marca. "Podróż przez Niemcy" miała trwać cztery dni. Dla Hindenburga, który wzbił się w powietrze po raz pierwszy zaledwie trzy tygodnie wcześniej, był to dopiero początek służby. Oba sterowce brzegiem Bałtyku podążały w stronę Królewca. Po okrążeniu tego miasta poleciały w głąb Prus Wschodnich. Przeleciały między innymi nad Kłajpedą, Tylżą, Gąbinem, Wystrucią, Olsztynem, Olsztynkiem, pomnikiem bitwy pod Tannenbergiem, Ostródą i Iławą.

Relację z ich pobytu w Iławie można prześledzić na stronach "Tajemnic pogranicza". Przygotowania do wizyty sterowców w tym mieście trwały od godzin porannych. Około południa mieszkańcy zachęceni przez radio wyszli na ulice. Miejsca na wieży ratusza i kościoła były już dawno zajęte, bo każdy chciał zobaczyć sterowce, które były synonimem luksusu, bogactwa i rosnącej z każdym miesiącem potęgi Niemiec. Podczas lotu nad mijanymi miastami z pokładu Hindenburga rozbrzmiewała muzyka, z prowizorycznego studia radiowego odtwarzano przemówienia Adolfa Hitlera i hasła wyborcze, a załoga zrzucała tysiące ulotek. Potem sterowce poleciały w kierunku Ogrodzieńca - dawnego Neudeck - gdzie w 1934 roku zmarł Paul von Hindenburg, na którego cześć nazwano LZ 129.

Michał Młotek/zdziennikaodkrywcy.pl

W latach 1936-37 LZ-129 Hindenburg odbył łącznie 63 loty, które trwały 3088 godzin. 3059 pasażerów przebyło nim w sumie 300 tys. km.

Po jego ostatnim locie i katastrofie w Lakehurst Max Pruss przez rok wymagał opieki lekarskiej. Dopiero w październiku 1937 r. wrócił do Niemiec. Został komendantem lotniska we Frankfurcie nad Menem. Funkcję tę zachował również podczas II wojny światowej, jako pracownik sił powietrznych Luftwaffe. Zmarł 28 listopada 1960 r. we Frankfurcie.

ROLF W. KRAUSE. W zbiorach Urzędu Gminy Piecki

Choć hipotezy dotyczące przyczyn katastrofy przez dziesiątki lat pozostawały tylko hipotezami, Pruss do końca swoich dni żył ze świadomością, że jest obwiniany za jej spowodowanie. On sam bronił się, przekonując, że Hindenburg padł ofiarą sabotażu, za którym stał Ernst Lehmann. Pojawiły się spiskowe teorie, że uknuli go syjoniści, niechętni Hitlerowi. Mówiło się też, że do wypadku doprowadziło uderzenie pioruna, wady konstrukcyjne sterowca lub wyciek paliwa.

Dopiero badania przeprowadzone wiele lat po wypadku i po śmierci Prussa przyniosły dowody, że sabotażu nie było, a decyzje podejmowane przez kapitana nie pozostały bez wpływu na rozwój zdarzeń.

Najpierw analizujący katastrofę zwrócili uwagę, że poszycie sterowca było pokryte materiałem, który powodował gromadzenie na jego powierzchni ładunku elektrycznego. Na lecącym przy złej, pochmurnej pogodzie Hindenburgu, zebrał się ten ładunek. W czasie cumowania sterowca między częściami naelektryzowanymi a nienaelektryzowanymi poszycia, przeskoczyła iskra, co wywołało pożar.

Wikipedia commons

Ta wersja jednak została odrzucona. Ostatecznie badacze doszli do wniosku, że tak gwałtowny pożar mógł nastąpić tylko na skutek zapalenia się mieszanki wodoru i tlenu, używanych jako paliwo. Jak do tego doszło? Przed lądowaniem sterowca nastąpiła gwałtowna zmiana kierunku wiatru. Kapitan Pruss nakazał wykonanie ostrego skrętu w celu utrzymania właściwego kursu. Tak szybki manewr spowodował zerwanie jednej z wielu stalowych lin wzmacniających konstrukcję kadłuba. Lina uszkodziła zbiornik z wodorem w części ogonowej sterowca. W efekcie ogon Hindenburga zaczął opadać. Kapitan zarządził więc zrzut wody balastowej z ogona, by wyrównać lot. Gdy to nie pomogło, wysłał sześciu członków załogi na dziób, by w ten sposób - dzięki ich ciężarowi - wyrównać położenie sterowca. Katastrofa stała się nieodwracalna, gdy po zrzuceniu lin cumowniczych, które na deszczu szybko nasiąkły wodą, nastąpił przeskok iskry między naelektryzowanym poszyciem a metalową konstrukcją Hindenburga. To doprowadziło do wybuchu wodoru wydobywającego się z uszkodzonego zbiornika.

Procedury narzucone przez producenta sterowca zabraniały lądowania w warunkach atmosferycznych, jakie panowały w dniu katastrofy w rejonie Nowego Jorku. Było pochmurno, burzowo, a do tego wiał silny wiatr. Hindenburg miał jednak opóźnienie. Z tego prawdopodobnie powodu Max Pruss zdecydował się lądować. Nic dziwnego, że Hugo Eckener, ówczesny prezes Luftschiffbau Zeppelin GmbH, producent Hindenburga, obwiniał kapitana za katastrofę. Jego zdaniem Pruss świadomie złamał przepisy, co doprowadziło do tragedii.

ZEPPELIN-MUSEUM ZEPPELINHEIM , NEU-ISENBURG. W zbiorach Urzędu Gminy w Pieckach

Nie była to pierwsza katastrofa sterowca w dziejach. Ale właśnie ona zakończyła erę lotów turystycznych z pasażerami na pokładzie. Niestety, przyłożył do tego rękę człowiek urodzony na terenie Prus Wschodnich, a więc dzisiejszych Mazur.

** miał pojemność 190 tys. metrów sześciennych

** jego długość wynosiła 248 metrów

** średnica 41,2 metra

** do napędu zastosowano cztery silniki wysokoprężne

** każdy silnik miał moc 770 kW (1050 koni mechanicznych)

** prędkość maksymalna sterowca wynosiła 140 km na godz.

** zabierał na pokład 72 pasażerów

** 22 km wynosiła długość dźwigarów użytych do budowy szkieletu

** do tego dochodziło 70 km kształtowników

** 135 km drutu stalowego

** 160 km sznurów wykorzystano do zabezpieczenia komór gazowych przed tarciem

** szkielet był połączony 5,5 mln nitów

** powierzchnia powłoki wynosiła 27 tys. m kw.

** Erich Mendelsohn (na zdjęciu powyżej)

Urodził się w 1887 roku w Olsztynie. Najbardziej chyba znany na świecie olsztynianin. Jako uznany architekt był przedstawicielem modernizmu i stylu art déco, a także jednym z prekursorów stylu streamline moderne.

** Emil von Behring

Urodził się w 1854 roku w Ławicach koło Iławy. Uczył się w gimnazjum w Olsztynku. To pierwszy uczony, który otrzymał w 1901 roku Nagrodę Nobla w dziedzinie medycyny. Odkrył lek - surowicę antydyfterytową. Nieco wcześniej, wraz z Japończykiem Shibasaburo Kitasato, wynalazł surowicę przeciwtężcową.

** Hermann Ganswindt

Repr. ROBERT ROBASZEWSKI

Urodził się w 1856 roku w Wójtówku koło Jezioran. Opracował koncepcję statków mających przemierzać przestrzeń międzyplanetarną, co otworzyło drogę do lotów kosmicznych. Jego imieniem w 1970 roku został nazwany krater po niewidocznej stronie Księżyca. To drugi po Koperniku Warmiak, który ma na Księżycu swój krater.

** Veruschka

Fot. Lehndorff-Trülzsch/mat.org.

Vera von Lehndorff urodziła się 14 maja 1939 roku w Królewcu, czyli dzisiejszym Kaliningradzie, a w Sztynorcie - w majątku słynnego rodu von Lehndorff - spędziła pierwsze pięć lat życia. Jej ojciec, hrabia Heinrich Graf von Lehndorff-Steinort brał udział w zamachu na Hitlera. Świat poznał ją w latach 60. jako Veruschkę, pierwszą niemiecką supermodelkę.

Korzystałam z ** M. Młotek, " Tajemnice Pogranicza. Nieznane fakty z historii Prus Wschodnich", Kraków 2013. ** Z. Jankiewicz, " Aerostaty", Warszawa 1982. ** "Sensburger Heimatbrief", nr 36 (1991). Za pomoc przy tłumaczeniu materiału dziękuję Dominice Myślak.

To, że w 1936 roku można było podziwiać nad Olsztynem jednocześnie dwa sterowce: LZ-127 Graf Zeppelin oraz największy z niemieckich powietrznych transatlantyków, słynny LZ-129 Hindenburg, nie było jedynym wątkiem łączącym Olsztyn i jego okolice ze sterowcami. Dużo wcześniej, już w 1913 roku, niemieckie ministerstwo wojny zaproponowało władzom Olsztyna, by znalazły ziemię pod budowę hali i lądowiska dla sterowców. Wybór padł na Dywity. Hangar tutaj postawiony miał 44 metry długości i 36 metrów wysokości. Sterowce ulokowano tutaj z myślą o działaniach wojennych. W Dywitach stacjonowało ich cztery. Były jednak trapione przez awarie i katastrofy. Jeden z nich spłonął w maju 1915 roku, inny został zestrzelony w walce. Hangar w Dywitach został ostatecznie zlikwidowany w 1921 roku na mocy Traktatu Wersalskiego. Dziś po lądowisku nie ma już śladu, ale na jego terenie znalezione zostały kotwy, do których były cumowane sterowce. To odkrycie pozwoliło oddać w 2012 roku do użytku ścieżkę historyczno-edukacyjną poświęconą lądowisku. - Teraz powstał pomysł, by w porozumieniu z jedną z lokalnych firm wykonać model sterowca, oczywiście w pomniejszeniu, który miałby stanąć na tej ścieżce - mówi Jacek Niedźwiecki z Urzędu Gminy w Dywitach, która dzięki tej historii reklamuje się jako "Gmina z polotem".